Usurbil

Usurbil Gipuzkoako iparraldeko udalerri bat da, Donostialdea eskualdekoa. Oria ibaiaren ibarrean dago, haren itsasoratzetik gertu eta Donostiatik 10 kilometro hego-mendebaldera. 6.223 biztanle zituen 2016. urtean

Usurbil
Gipuzkoa, Euskal Herria
Usurbil Nazioarteko Espazio Estaziotik ikusia. Ezkerrean Aginaga dago, eta eskuineko aldean Urbil merkataritzagunea. Kaleberri eta Kalezar auzoak ere ikusten dira, eta argazkiaren behealdean, Zubieta.
Administrazioa
Estatua	Espainia
Erkidegoa	Euskal Autonomia Erkidegoa
Lurraldea	Gipuzkoa
Eskualdea	Beterri-Buruntza
Izen ofiziala	Usurbil
Alkatea	Agurtzane Solaberrieta
Posta kodea	20170 / 20160
INE kodea	20073
Herritarra	Usurbildar
Ezizena	baxurdek
Kokapena
Koordenatuak	43°16′00″N 2°03′00″W
Azalera	25,64 km²
Garaiera	20 - 562 (20 udaletxean)
Distantzia	11 km Donostiara
Demografia
Biztanleria	6.345 (2023) 179 (2022)
3.084 (%48,6)   (%48,7) 3.090
Dentsitatea	247,46 bizt/km²
Hazkundea (2003-2013)	% 11,64
Zahartze tasa	% 22,59
Ugalkortasun tasa	‰ 40,64
Ekonomia
Jarduera tasa	% 81,12 (2011)
Genero desoreka	% 9,14 (2011)
Langabezia erregistratua	% 9,19 (2013)
Euskara
Hiztunen ehuneko (EAS)	% 67,1 (2010)
Kaleko erabileraren ehuneko (EAS)	% 54 (2016)
Etxeko erabileraren ehuneko (EAS)	% 58,7 (2016)
Datu gehigarriak
Sorrera	antzinakoa 1371n Donostiatik bereizita
Webgunea	http://www.usurbil.eus/

Kaleberri izeneko herri kaskoan biltzen da biztanleria gehiena. Udalerrian antzinako Kalezar auzoa, Zubieta, Aginaga, Urdaiaga, Santuenea eta Txoko Alde auzo txikiak ere biltzen dira. Herria ospetsua da bertako sagardotegiengatik eta garai batean Oria ibaian harrapatzen ziren angulengatik. Ekonomian, XX. mendeko erdialdetik industria eta, geroago, zerbitzuak dira bertako sektore nagusiak. Donostia, Lasarte-Oria eta inguruko beste herrien aldean, bere euskal izaerari eutsi dion herria da, euskaldunen portzentaje handia atxikiz bertako bizilagunen artean. Politika arloan, ezker abertzalea izan da bertako biztanleen joera politiko nagusia Espainiar Trantsizioaz geroztik.

Geografia

Usurbilen ikuspegia Urdaiaga auzotik.

Iparretik Mendizorrotz (415 m) eta Bordatxo (341 m) eta hegotik Andatza (562 m) mendien artean Oria ibaiak mendebaldetik ekialderantz zeharkatzen duen ibarrean, ibaia itsasoratzetik gertu, dago kokatuta Usurbil, 10 kilometrora Donostia hiriburutik ipar ekialderantz eta 10 km Oriotik mendebalderantz, non Oria ibaia itsasoratzen den. 24.9 km karratuko azalera du guztira. Andatzatik hego mendebaldera Irisasi mendia zabaltzen da, baso zabal batek estaltzen duena. Oria ibaiaren inguruan azalera handiko erriberak zabaltzen dira, gehienetan nekazaritzarako erabiltzen direnak. Oria ibaia estuario batez itsasoratzen da: itsasaldien eragina nabaria da Aginaga auzoko erriberetaraino.

Mendebaldean Orio eta Aia udalerriak ditu mugakide, ekialdean Lasarte-Oria herrigune handia, hegoaldean Zizurkil eta iparraldean Donostia, bertako Igeldo auzoa zehatzago. Ekialdean Donostiako enklabea den Zubietako lurrekin ere muga egiten du. Herrigunea eta auzo nagusia Kaleberri da, Oria ibaiaren eskuinaldeko muino batean kokatua; hantxe daude biztanle gehienak, udaletxea eta zerbitzu nagusiak.

Klima

Datu klimatikoak (Usurbil)
Hila	Urt	Ots	Mar	Api	Mai	Eka	Uzt	Abu	Ira	Urr	Aza	Abe	Urtekoa
Batez besteko tenperatura (ºC)	8	9	10	12	14	17	19	20	18	15	11	8	13
Pilatutako prezipitazioa (mm)	115	94	98	138	111	108	83	100	123	151	170	134	1425
Iturria: Weatherbase

Geologia

Usurbil Oria ibaiaren ibarrean kokatzen da, hegoan Andatza mendia eta iparrean Mendizorrotz eta Arratzain mendiak dituela. Andatza mendia zamalkadura egitura bati dagokio, non behe kretazikoko estratuak (hareharriak, Andatza mendiaren hegoaldean) berriagoak diren goi kretazikoko estratuen gainetik jartzen diren (kareharria eta tupa, mendiaren hegoaldera).

Mendizorrotz eta Arratzain mendiak, berriz, Jaizkibel eta Ulia mendietako egituraren jarraipena besterik ez dira: Eozeno garaiko hareharrizko geruzek osaturik, harea duen kareharria tartean, monoklinal egituraz.

Bi mendien artean, udalerriaren erliebea eratu duena Oria ibaia izan da Andatzako hegia Arratzaingoa baino malkarragoa eginez. Arratzaingo hegi zabal horretan goi kretazikoko kareharria eta tupa dira material nagusiak. Jatorrian, Usurbilgo lurrak antiklinal egitura baten gainean daude, ibaiak urteen poderioz higatu duena.

Ingurune naturala

Usurbilgo herrian balio handiko ekosistemak eta inguruak ikus daitezke oraindik. Balio handiena Oriaren itsasadarra delakoan aurkituko dugu, non Gipuzkoa osoko padura eta ibar baliotsuenetarikoak dauden oraindik. Itsasadar hori Usurbilen hasten da, eta bokalea Orion dauka. Natura 2000 sare barruan kokatuta dago. Bestetik, ikuspuntu ekologikotik, Andatza inguruko mendiak interesgarriak dira.

Auzoak

Oria ibaiaren bi ertzetan zehar banatzen dira herriko auzoak: hegoaldera, Zubieta (bertako zati bat Donostia udalerrikoa izanik), Santu Enea, Urdaiaga eta Txoko Alde, eta iparraldera Kalezar, Kaleberri, Atxegalde, Txikierdi eta Aginaga.

Historia

Usurbil herria XIV. mendean sortu bazen ere, Usurbilgo lurretako giza aztarna zaharrenak Andatzako estazio megalitikoan kokatzen dira. Guztira hamaika trikuharrik eta zista batek osatzen dute megalito multzo hori, guztiak Neolito nahiz Brontze Arokoak. Zehatzago, Usurbilgo lurretan dauden aztarnak Andatza I eta Andatza II trikuharriak eta Andatza III zista dira.

Goi Erdi Aroan ere egungo Usurbil udalerriko lurraldeari buruzko erreferentziak daude. XII. mendetik Usurbilgo lurraldea Donostiaren barnean geratu zen, Antso VI. Nafarroako erregeak Hondarribitik Oriorainoko lurraldeak Donostiaren mende jarri zituenean. Herriaren izena 1371n Enrike II.a erregeak Belmonte de Usurbil izenaz hiribildu-titulua eman zionean agertzen da lehen aldiz. Hiribildua egungo Kalezarren kokatu zen. Baina, lehengo ohituraz nonbait, Herriko Batzarrak Elizalden egiten ziren, egun Kaleberri denaren muinean, Paris etxeko hariztian zehatzago.

Ahaide Nagusien arteko borroketan Usurbilek ganboarren aldean parte hartu zuen Atxegako leinuaren bidez.

1486. urtean hiribildua suntsitu zuen sute baten berri dago.

XV, XVI eta XVII. mendeetan, udaletxearen eta saltegien kokapena zirela eta, hainbat auzi izan ziren Elizalde eta Aginaga auzoetako bizilagunekin. Azkenean zenbait akordio egin zituzten harresiez kanpoko eta barneko bizilagunek.

Usurbilen okupazioaren berri 1936ko irailean

Orio eta Zizurkilekin Andatzabeko Batasuna eratu zuen 1826an, XIX. mendean zehar luze iraungo zuena, Gipuzkoako Batzarretara hiruren artean ordezkari bakar bat bidaltzeko.

1875ean, Bigarren Karlistadan, Usurbil setiaturik izan zen 1875eko otsailetik maiatzera bitartean.

Usurbil 1952an

1907an udaletxea eta udal-artxiboa erre egin ziren.

Gerra Zibila

Sakontzeko, irakurri: «Andatza_(mendia)#Gerra_Zibila», «Txaldatxurreko lubakiak», «Saseta defentsa-sistema» eta «Gipuzkoako kanpaina»

1936ko irailaren 17an, José Iruretagoyena koronelak gidatutako tropa kolpistak heldu ziren herrira, Mendizorrotz aldetik. Bezperan, aurrelari-talde bat ikusi zuten ikuskatze lanetan. 1936ko irailaren 21ean egindako udal plenoan Jose Antonio Maioz Manzisidor izendatu zuten alkate. Frankistak sartu eta lasterrera mitin bat egin zuten herriko plazan eta bertan "laster pasako dugu orrazia Usurbilen" entzun omen zen. Egun gutxira hasi ziren atxiloketak eta fusilatzeak. Aurreko urteetan eguneroko zeregin politikoetan aritutako 5 herritar fusilatu zituzten:

• Joxe Mari Furundarena Begiristain. 21 urte. EAJkoa. Aginagako Eiza baserrikoa. Bere etxean atxilotu ondoren Lasarten eduki zuten preso. 1936ko urriaren 3an Tolosan fusilatu zuten. Hamar urte igaro ondoren bere gorpuzkiak Aginagako hilerrira ekarri zituzten.
• Juan Bautista Aginaga Otegi. 32 urte. EAJko Gazteria alorreko arduraduna eta Mendigoizaleetako kidea zen. Gaztañaga baserrian bizi zen. Bila etorri zitzaizkionean ez zuten eraman, egun horretan aita hil baitzitzaion, baina bi egun beranduago berriz joan zitzaizkion bila. Hilko zutela jakin zuenean apaiz bat eskatu zuen eta fraide bat joan zitzaion. Fraideak Juan Bautistak esandakoa kontatu zion familiari: bezperan parrokiara joan zela erretoreari aitaren hiletak ordaintzeko asmoz, baina ez zuela aurkitu. Atxilotzean patrikan zituen 600 pezeta kendu omen zizkioten. 1936ko urriaren 10ean Meagan fusilatu zuten Aiako beste gizon batekin batean. Azpeitiko autobusean zihoazenek hilotzak bide bazterrean ikusi zituzten eta abisua eman zuten. Bertan lurperatu zituzten. 1981eko uztailaren 13an bien gorpuzkiak atera eta norbere herrira eraman zituzten. Juan Bautista Usurbilgo hilerrian lurperatu zuten, izenik eta plakarik gabe.
• Kosme Yaguez. Zubieta maisua eta EAJko kidea. Aita tren-geltokiko arduraduna zenez tren-geltokian bizi zen. Atxilotu ondoren Lasarten eduki zuten preso Zabaleko Patxi Aizpuruarekin batera. Jexuxa Iraola andregaiaren bisita jaso zuen bertan. 1936ko urriaren 10ean Orioko mendate inguruan fusilatu zuten. Familia gorpua jasotzera joan zen Zarauzko komandantziara baina ezin izan zuten ezer egin, dolu eta hiletak debekatuak baitzeuden haientzat. Zarauzko hilerrian lurperatu zuten isilpean lagunek.
• Patxi Aizpurua. EAJko kidea. Urdaiagako Zabale baserrikoa. Kosme Yaguezekin batera atxilotu zuten eta 1936ko urriaren 10ean harekin batera fusilatu zuten Orioko mendatean, Lasarten preso eduki ondoren. Zarautzen lurperatu zuten.
• Joxe Galarmendi. Errepublikarra. Kalezarko Kaxkoeneakoa. 1936ko azaroaren 2an fusilatu zuten Zizurkilen eta bertan lurperatu zuten. Berarekin batera fusilatu zituzten bere koinatua, villabonarra, eta Simon Egia lasartearra. Bere seme Baleriano eta Erramunek Otxandion galdu zuten bizia tropa abertzaleen aldean frankisten aurka borrokan.

Zubietako Artzabaleta baserrian bizi zen Nartxiso Zubitur ere atxilotu zuten, baina espetxean zegoela justu xamar salbatu zuen bere burua, bera bezala errezildarra zen Paulino Uzkudunen bitartekotzari esker.

Ekonomia

XX. mendearen erdialde arte, nekazaritza eta abeltzaintza izan ziren jarduera ekonomiko nagusiak. 1960ko hamarkadatik aurrera, industrializazio prozesu nabarmen bat hasi zen. Egun, industriak pisu handia duen sektore izaten jarraitzen du, eta 2006. urtean balio erantsiaren % 60 eta enpleguaren ia % 30 osatzen zuen; zerbitzuen sektorea ere hazi da, eta enpleguen % 60 sortzen du.

Herriko lantegi handienak Zumartegi eta Ugaldea industrialdeetan kokatzen dira, Oria ibaiaren inguruko ordokietan. Industria sektorean Victorio Luzuriaga Usurbil, Txikierdin, eta Ucin siderurgian nabarmentzen dira, Ingemar marmolgintzan eta Larrañaga plastikoak, Tamida, Savasa eta Eman papergintzan eta arte grafikoetan. Elikagai industrian, Barrenetxe okindegi eta gozotegiak Usurbilen du bere lantegia. Elhuyar Fundazioak kultur enpresak ere herrian dihardu.

Herrian supermerkatuak eta denetariko dendak eta zerbitzuak daude. Saltokien gune handiena Urbil dendagunea da, non Eroski hipermerkatua eta hainbat denda dauden, Txikierdi auzoan, Lasartetik gertu eta Donostia eta inguruko herrietako kontsumitzaileak erakartzen dituena. Urbil dendagunea 2000. urtean zabaldu zen, herriak erreferendum batean horren aldeko erabakia eman ondoren. Bertatik gertu, baina Donostiako lurretan, Belartza dendagunea dago.

Demografia

Biztanleriak hazkunde mantso bat pairatu zuen hasiera batean, nahiz eta 60-70. hamarkadan (industrializazio prozesua eman zenean) izugarrizko hazkundea eman zen. Etxe kopuruei dagokionez, biztanleriarekin batera kopurua handitzen joan da, herria handituz eta uniformatuz. Bestalde, jaiotzak eta heriotzak bere biziko garrantzia dute biztanlerian, hasierako hazkunde mantsoa jaiotza-tasa eta heriotza-tasa altuarengatik eman zen, gaur egun aldiz, heriotza-tasa baxuagoa ikusi dezakegu, baita jaiotza-tasa ere.

Migrazio mugimenduari dagokionez, 90 hamarkada arte emigrazio prozesuak gailendu egin ziren, etorkizun batean oparotasuna lortzeko asmoarekin. Dena dela, 2000. urtetik aurrera, immigrazio prozesuak gailendu ziren, oraingoan Euskal Herri industrializatu batean oparotasuna bilatzea zuten helburu.

Usurbilgo biztanleria

Politika

2011ko udal eta foru hauteskundeetan Bildu koalizioak gehiengo osoa eskuratu zuen, hamahiru zinegotzitik zazpi lortu baitzituen. Bigarren indarra Aralar izan zen, bi zinegotzirekin; Hamaikabat alderdiak beste bi eskuratu zituen, Euzko Alderdi Jeltzaleak bat eta Euskadiko Alderdi Sozialistak beste bat. Bilduko Mertxe Aizpurua hautatu zuten alkate.

2015eko udal hauteskundeetan Euskal Herria Bildu koalizioak (Aralar barruan integratuta zuela) zinegotzi bat gehiago lortu zuen, gehiengo osoa berretsiz. EAJk hiru zinegotzi gehiago eskuratu zituen, lauraino iritsiz, eta PSE-EEk bere zinegotzi bakarrari eutsi zion. Hamaikabat ez zen aurkeztu. Euskal Herria Bilduko Xabier Arregi hautatu zuten alkate.

2019eko udal hauteskundeetan zinegotzi banaketa mantendu zen: Euskal Herria Bildu koalizioak zortzi zinegotzi lortu zituen eta ondorioz gehiengo osoa, EAJk lau eta PSE-EEk bat. Euskal Herria Bilduko Agurtzane Solaberrieta hautatu zuten alkate.

Usurbilgo udalbatza
Alderdia		2019ko maiatzaren 26a		2011ko maiatzaren 22a
		Zinegotziak	Boto kopurua	Zinegotziak	Boto kopurua
	Euskal Herria Bildu	8 / 13	1.651 (% 54,06)	8 / 13	1.714 (% 59,68)
	Euzko Alderdi Jeltzalea (EAJ)	4 / 13	864 (% 28,29)	4 / 13	866 (% 30,15)
	Euskadiko Alderdi Sozialista (PSE-EE(PSOE))	1 / 13	248 (% 8,12)	1 / 13	234 (% 8,15)
	Aulki Zuriak	0 / 13	127 (% 4,16)	0 / 13	(% )
	Partido Popular	0 / 13	47 (% 1,54)	0 / 13	58 (% 2,02)
Datuen iturria: [1]

Aurreko hauteskundeak

2011ko udal hauteskundeetan honako hauek izan ziren emaitzak:

Alderdia	Bozak	Ehunekoa	Zinegotzi kopurua	Zinegotziak
Bildu	1530	%48,88	7	Mertxe Aizpurua Arzallus (alkatea), Alaitz Aizpurua Labaka, Enara Arbizu Irurtia, Josu Portu Alzaga, Jose Maria Rivadeneyra Sicilia, Iñaki Ugarte Agirre, Jone Urdampilleta Urdampilleta
Aralar	563	%17,.99	2	Eustakio Arrojeria, Egusquiza, Jose Ramon Furundarena Saltsamendi
H1!	506	%16,17	2	Luis Maria Ormaetxea Santsiñena, Miren Josune Urquia Carrera
EAJ	248	%7,92	1	Andoni Atxega San Sebastian
PSE-EE	217	%6,93	1	Ricardo Crespo Rubio
PP	66	%2,11	0	-

2007ko udal hauteskundeetan honako hauek izan ziren emaitzak:

Alderdia	Bozak	Ehunekoa	Zinegotzi kopurua	Zinegotziak
EAE	1291	%41,40	6	Xabier Mikel Errekondo Saltsamendi (alkatea), Nerea Eraunzetamurgil Manterola, Imanol Azpiroz Artano, Ainara Uribe Navarro, Juan Jose Olaizola Atxukarro, Karmele Bengoetxea Ugarte.
EA	647	%20,75	3	Luismari Ormaetxea Santsiñena, Salome Portu Azpiroz, Miren Josune Urkia Karrera .
Aralar	537	%17,22	2	Jose Ramon Furundarena Saltsamendi, Lorenzo Zubiria Camino.
EAJ	266	%8,53	1	Joseba Iñaki Illarramendi Etxabe
PSE-EE	248	%7,95	1	Maria Araceli Goiaran Orbegozo
PP	81	%2,60	0	-
EB	48	%1,54	0	-

Azpiegiturak

Tren geltokia

Usurbil herriaren errepide ardatz nagusia N-634 errepidea da, Donostiako Errekaldeko errepide lotunetik abiatzen dena eta, bestaldetik Orio eta Zarautz herrietara daramana. Herri kaskoa inguratzen du eta bertaratzeko sarrera zuzena du. Txikierdi eta Aginaga auzoetatik ere igarotzen da.

Iparretik, Mendizorrotz eta Arratzaingo gailurren artetik Bilbo-Behobia autopista igarotzen da, herriarekin lotura zuzenik ez duen arren. Bertan, Usurbilgo lurretan, Aritzetako bidaiarientzako zerbitzu-gunea dago. Oria ibaiaren bi ertzak lotzen dituzten hiru zubi daude herrian: Zubietan, Santu-Enean eta Txokoalden.

Garraio publikoari dagokionez, Lurraldebus sareak Astigarraga-Hernani-Lasarte-Usurbil eta Usurbildik ere igarotzen diren Donostia-Zumaia eta Donostia-Aia autobus-lineak atxikitzen ditu. Linea hauetako geltokiak daude Kaleberrin, Aginagan, Kalezarren eta Txikierdin. EuskoTren trenbide-sareko Donostia-Bilbo burdinbidea ere Usurbildik igarotzen da. Bertako geltokitik Donostia, Zumaia eta maiztasun txikiagorekin Ermua bitarteko herrietara egin daiteke bidaia. Bilbo eta Hendaiarainoko luzapenak ere badaude.

Ikastetxeak

Udalak kudeatzen duen Usurbilgo Haur Eskola izeneko haurtzaindegia Kalezar auzoan kokatzen da eta 0-3 urte bitarteko eskolaurreko hezkuntza eskaintzen du udalerriko haurrentzat. 1968 urtean sortu zen Udarregi ikastolak lehen eta bigarren hezkuntzako herriko eskola nagusia da. Zubietako Lanbide Eskolak, azkenik, erdi eta goi mailako lanbide-zikloak eskaintzen ditu administrazioan eta arlo teknologiko zenbaitetan, non inguruko herrietako ikasleak ere bertaratzen diren. Horrez gainera, egun Aginagan eta Zubietan haur eskola txikiak badaude, 3-6 urte bitarteko haur hezkuntza eta lehen hezkuntza eskaintzen dutenak. Antzinean, ordea, eskola txikiak auzo guztietan zeuden, hala nola Santuenean, Urdaiagan eta Arratzainen ere.

Kultura

Euskara

Usurbilgo Miren Jone Rekondoren testigantza, Usurbilgo neskek gaztelaniaz hitz egiteko zuten joeraren ingurukoa. Euskal Herriko Ahotsak proiekturako egindako elkarrizketa, ahozko ondarea jaso eta zabaltzeko.

Ezaugarriak

Usurbilgo euskarari dagokionez, gipuzkeraren aldaera den Beterrikoa da berezko hizkera. Koldo Zuazoren arabera, Beterri izan da euskalkiaren bihotza. Zehatzago esanda, Iruñea eta Gipuzkoako itsasbazterra lotzen duen ardatz zatia. Aspaldikoa da ardatz hori, eta haren aldamenetan sortu eta indartu ziren zenbait hirigune. Ardatz horren indarra inguruetara zabaldu zen, eta zabaldutako gaien artean dago hizkera ere. Nabarmendu dira historian zehar gaur egun arte hizkuntzarekin lotuta Juan Jose Alkain bertsolaria, JosAnton Artze eta Imanol Zurutuza idazleak, Pello Zubiria kazetaria eta Labrit Zabala abeslaria, besteak beste.

Ahotsak.eus ataria

Ugariak dira Ahotsak.eus atarian Usurbilgo hizkeraz jaso ahal izan dituzten elkarrizketak. Jasota dituzte gutxienez 42 hizlari, 976 pasarte (horietatik 153 transkribatuta), 84 zinta eta 522 bideo. Material gehien duen herrietako bat da Usurbil. Eta horretan aipagarria da Joxe Torregarai Gorostidi (1937-2016) usurbildarraren hitzekin 25 zinta eta 167 pasarte jaso direla.

UEMAko kidea

UEMAn dauden eta egon litezkeen herriak. (Iturria: Berria)

Udalerri mailan euskara gizarte-bizitzaren alor guztietara hedatu nahi duen Udalerri Euskaldunen Mankomunitateko kidea da Usurbil.

Udalerri euskalduntzat jotzen dituzte euskal hiztunen portzentajea %70etik gorakoa duten herriak egon daitezke UEMA Mankomunitatean. Baldintza hori betetzen duten herri guztiak sartuko balira guztira 200.000 biztanle inguruko ingurunea litzateke.

Elkarteak

Herrian hainbat kultura elkarte herrikoik jarduten dute: Noaua! Kultur Elkarteak herriko aldizkaria kaleratzen du hamabost egunean behin 1996. urtetik; Guraso Eskola izeneko elkarteak interes orokorreko gaiei buruzko hitzaldi eta ikastaroak antolatzen ditu; Bota Punttuba bertsolaritza-elkartea da; Buztinzulo zeramika lantzen duen taldea da; Mihixe, pintura eskola; Hika antzerki taldea eta dantza-taldea ere badaude. Horietaz gainera, auzo guztietan kultur talde eta elkarte gastronomikoak ere aritzen dira. Herriko kultur etxea herriko plazan kokatzen da, Sutegi etxean. Han, hitzaldi, ekitaldi eta erakusketa ugari antolatzen dira, horretarako, Erakustaretoa, auditorioa eta herriko liburutegia baliatuz.

Musika

Musika tradizio zabala duen herria da Usurbil. Bertatik hainbat abeslari eta musika-talde sortu dira: Joxean Artze, Ez Dok Amairu taldearen sortzaileetako bat eta txalapartaria izan da; Haritz Harreguy musikari eta ekoizlea da, Usurbilgo Higain musika-estudioaren sortzailea, Labrit pop abeslaria izan zen 2000 urtearen inguruan. Usurbilen sortu dira, orobat, Mendeku Itxua, Hotzikara, Izeberg, BTK Batukada Taldea, SuSmo, Epok, Despervicio, Desegin, D3 eta Parafliping taldeak. Usurbilgo plaza nagusia ere talde ospetsuen kontzertuetarako aukeratutako lekua izan da: gogoangarriak dira Negu Gorriak taldeak 1994 urtean eskaini zuen kontzertua eta Akelarrek 1987 herriko jaietan zuzenean grabatu zuen Gauero zuzenean diskoa. Zumarte musika eskolak, bestaldetik, haur eta helduentzako musika ikastaroak eta ekitaldiak antolatzen ditu. Herrian Irriu izeneko abesbatza ere badago.

Gastronomia

Gastronomiari dagokionez, Sagardo Eguna (hain zuzen, Usurbil izan zen Euskal Herrian horrelako eguna antolatzen lehena), Piper Eguna eta Erle Eguna antolatzen dira. Historian zehar, ordea, angula beltza izan da Usurbilgo produktu gastronomiko ezagunena, Aginagako angula arrantzaleek alaz biltzen zutena Oria ibaian. 1980ko hamarkadaren hasieran angula harrapaketak nabarmen jaisten hasi ziren eta aginagatar zenbaitek Angulas Aguinaga izeneko enpresa sortu zuten angulari ordezko bat bilatzeko asmoz: gula izeneko elikagaia sortu zuten, surimiz egina, jatorriko angularen itxurarekin. Egun jarduera horretan dihardute, herritik kanpo, itsasoko produktuen lerroa zabalduta.

Bertako sagardoa ere ospetsua da: bisitariak maiz etortzen dira bertako sagardotegietako batean sagardoa dastatzearekin batera otoruntza tipiko bat egitera.

Jakin-UEU jardunaldia udan

2017an hasi ziren Udako Euskal Unibertsitatea, Jakin eta Usurbilgo Udala elkarrekin jardunaldi bat antolatzen, Usurbilen bertan eta UEUren udako ikastaroen barruan. Joan Mari Torrealdai bultzatzaile eta bidelagun izan zen horretan. Harrezkero hauek izan dira hausnartzeko eta eztabaidarako jorratu dituzten gaiak:

• 2022: EH2040: demografia, lurraldea, zaintza, hizkuntza
• 2021: Krisi ekologiko, klimatiko eta sozialaren erdian: desazkundea beste biderik bada?
• 2020: 'Pandemiak, distopiak eta mundu berriak'
• 2019: 'Maitasuna politikoa da'
• 2018: 'Utopia 1968/2018. Iruditeria berrien bila'
• 2017: 'Euskara, generoa, jatorria eta klasea gurutzatzen diren lekua'

Kirola

Herriak kirolerako ekipamendu zabala du. Kaleberrin Oiardo kiroldegia kokatzen da, igerilekua, indoor kantxa, squash kantxak, gimnasioa eta belar artifizialeko kanpo zelaia dituena. Kalezarren Harane belar artifizialeko futbol-zelaia dago, non Usurbilgo Futbol Taldeak jokatzen duen. Herriko plazan, elizaren parean, pilotaleku estalia dago. Zubietan plaza motako pilotalekua dago, pareta bakarrekoa. Aginagan, Santuenean eta Txokoalden ere pilotalekuak daude. Santuenean, gainera, kiroletarako kantxak daude.

Herrian gehien zabaldu diren kirolak eskubaloia, judoa eta futbola dira. Usurbil Kirol Elkarteak eskubaloia sustatu dut bere sorrera urtetik, 1963 urtean. Elkartean kategoria guztietako eskubaloi taldeak biltzen dira, kadetetik seniorrera, gizonezko nahiz emakumezkoetan. Seniorretan, estatu mailako bigarren mailan dago. Elkarte honetatik Xabier Mikel Errekondo eskubaloi jokalari ezaguna atera zen, besteak beste, Espainiako selekzioko jokalaria ere izan zena. Judo Club Usurbil elkarteak judoa sustatzen du herrian: herriko judoka ezaguna Oiana Blanco izan da, mundu mailako txapelketa zenbaitetan urrea eskuratu duena. Haimar Zubeldia txirrindularia nabarmendu behar da Frantziako Tourrean 5. postua lortzea heldu zena, 2003 urteko edizioan. Herriko futbol-taldea Usurbil F. T. da, 1978. urtearen inguruan sortua eta gorenean Ohorezko Erregional Mailan jokatu zuena. Bere partiduak Harane futbol zelaian jokatzen ditu. Usurbilgo Pilota Elkarteak ere parte hartzen du hainbat txapelketatan.

Jaiak

Santixabeletan urtero apainketa desberdin bat egiten da herrian.

Urtean zehar kultura ospakizun eta ekitaldi ugari antolatzen dira. Usurbilgo herri jaiak uztailaren 2aren inguruan ospatzen dira, Santixabelak. Auzoek ere euren festak ospatzen dituzte: San Praixku Aginagan urrian, Atxegaldeko jaiak irailean, Santueneako jaiak irailean, Kalezarreko jaiak ekainean eta abuztuan, Urdaiagako Sanextebanak abuztuan eta Zubietako jaiak uztailaren bukaeran. Herriko eta auzoetako jaietako tradizio berezia dira oilasko biltzaileak, auzoan zehar etxez etxe kantuz janari eske biltzen diren gazte taldeak alegia.

Usurbilgo jai, ospakizun eta ekitaldi bereziak urtean zehar

Hilabetea	Jai, ospakizun eta ekitaldiak
Apirila	Bigarren larunbatean, Erle Eguna (azoka eta erakusketa).
Maiatza	Lehen igandean, Andatza Eguna, Andatza mendirako igoera eta erromeria; maiatzaren 15aren bueltan Ixidro Deuna (herri kirolak eta abere dema jaialdiarekin) eta azken aurreko igandean, Sagardo Eguna.
Ekaina	Lehen igandean, Udarregi ikastolaren eguna; bigarren igandean, UEMA festa; 24an: San Juan, Kalezarren.
Uztaila	2an, Santixabelak, herriko jaiak; 25, Santiago, eta 31, San Ignazio: Zubietako jaiak.
Abuztua	3an, Sanextebanak, Urdaiagan; 16an, San Roke, Kalezarren.
Iraila	Endika Abril errebote txapelketa Zubietan; Piper Eguna; Atxegaldeko jaiak, Santueneko jaiak.
Urria	4an, San Praixku, Aginagako jaiak.
Azaroa	Erle Eguna
Abendua	26an, San Esteban Txiki Urdaiagan; 28an, Inuxente Eguna, barrikotea frontoian.

Ondasun nabarmenak

Usurbilgo Salbatore elizak herriko plaza mugatzen du.

Baserriak

• Arrillaga Haundi baserria, monumentu izendatua (XVIII. mendea)
• Artzabal baserria (XVIII. mendea)
• Gaztañaga baserria (XVI. mendea)
• Ibarrola Haundi baserria (XVI. mendea)
• Lertxundi baserria (XVIII. mendea)
• Urdaiaga baserria, Urdaiaga auzoan dago eta izen bereko familiaren oinetxea izan zen. Ustez Erdi Arokoak diren leiho trilobulatuak, erdi-puntuko arkua, modiloiak ditu, besteak beste.
• Zuasti baserria

Etxeak eta jauregiak

• Atxega jauregia XVII. mendekoa da, barrokoa. Bi mailadi ditu kanpoaldean, sarrerako atearen bi aldeetara. Monumentu izendatuta dago.

• Kontzejuzar etxea, Kalezar auzoan (XVI. mendea)
• Saroe jauregiak (XVII. mendea) fatxada barrokoa du eta armarri handi bat. Sarrerako bi arkuak burdina landuzko sarez babesturik daude. Garai batean Murilloren eskolako margoak egon ziren bertan, baina Lehen Gerra Karlistan suntsitu egin zituzten. Jauregia monumentua izendatua dago.

Artelanak

Herrian arte-lan ugari daude, bertan Gaur taldeak izandako eraginaren ondorio. Remigio Mendiburu edo Jose Luis Zumetaren eskulturak daude, baita hainbat mural ere. Harria Hitz ibilbidean horietako batzuk ikus daitezke.

• 
  Udarregiri omenaldia
• 
  Zumetaren mural zeramikoa
• 
  Mikel Laboari omenaldia, Jose Luis Elexpe
• 
  Ikimilikiliklik, Juan Jose Aranguren
• 
  Askatasunaren plazako muralak, Carlos Zabala Madina
• 
  Sagardoaren monumentua, Gotzon Huegun
• 
  Herri Batasuna
• 
  Irantzu Lekue
• 
  Harria hitz murala, Judas Arrieta

Eraikin erlijiosoak

• Salbatore eliza XVI-XVII mendeetan eraiki zen. Nabe bakarra eta gurutze-gangak ditu, guztia harlanduzkoa. Abside poligonala du eta arrosetoi gotiko batek burutzen du. Zoruan herriko familien hilobiak gordetzen dira. Oinaldeko dorrea, barrokoa, Azpeitiko F. Ibero arkitektoak eraiki zuen XVIII. mendean, Etxebeste militarraren diru laguntzaz. Parisen, 1907. urtean, Cavaillé-Coll lantegi ospetsuetan eraikitako Mutin Cavaillé-Coll organo erromantikoa dago Salbatore elizan. 1921 urtean Usurbilera ekarri zen arte, Lapurdiko Bidarte herriko Ilbarritz auzoan dagoen jauregi batean kokatua egon zen. Garai hartako Paris, Bordele eta beste lekuetako zenbait organo-jole ospetsuek ezaguna zuten. Gaur egun, munduko organo ospetsuen katalogoetan Usurbil herriari goraipamena ematen dion musika tresna da.
• San Esteban baseliza, Urdaiaga auzoan, berrikuntza ugari egin zaizkion arren, Erdi Aroko ezaugarriak atxikitzen ditu oraindik. XVI. mendeko Ama Birjinaren taila gordetzen du barruan. Aldarean, zulo bat dago harrizko horman, herriko antzinako sinesmenen arabera burua sartuz gero buruko minak kentzen dituena.

• 
  Gaztañaga baserria
• 
  Ibarrola Haundi baserria
• 
  Kontzejuzar etxea
• 
  Salbatore eliza
• 
  Atxega Jauregia
• 
  San Esteban baseliza
• 
  Saroe jauregia

Usurbildar ospetsuak

• Juan Jose Alkain (1829-1895), Udarregi bertsolaria.
• Jexux Artze (1945-2002), Ez Dok Amairuko kide txalapartaria
• Alejandro Tapia Aiestaran (1930 2016), pintorea
• Joxan Artze (1939-2018), euskal idazlea.
• Jose Luis Zumeta (1939-2020), margolaria.
• Joan Mari Torrealdai (Forua, 1942 - Usurbil 2020) euskal idazlea, euskaltzaina, kazetaria eta soziologoa.
• Antton Olariaga (1946) komikigilea, Zakilixuten marrazkilaria.
• Pello Zubiria (1958-), kazetaria, Euskaldunon Egunkarian sustatzaile eta zuzendaria izan zen.
• Mertxe Aizpurua (1960-), kazetaria, Usurbilgo alkatea eta Espainiako Diputatuen Kongresurako EH Bilduko bozeramailea.
• Imanol Zurutuza (1961-), euskal idazlea.
• Jakoba Errekondo (1961- ) agronomo, paisajista eta idazlea.
• Xabier Arregi (1964) informatikaria, irakaslea, Usurbilgo alkatea eta Ixa taldeko ikertzailea.
• Xabier Mikel Errekondo (1964-) eskubaloi jokalaria, Usurbilgo alkatea eta Amaiur koalizioko bozeramailea Espainiako Diputatuen Kongresuan (2011-2015).
• Garbiñe Errekondo (1968-), Gipuzkoako ahalduna.
• Jose Luis Elexpe, Pelex (1969-), eskultorea.
• Olatz Altuna Zumeta (1971) soziolinguista.
• Agurtzane Solaberrieta, Usurbilgo alkatea.
• Haritz Harreguy (1974-), musikaria.
• Idoia Torregarai (1974), kazetaria, UEUko komunikazio-arduraduna eta umorista.
• Haimar Zubeldia (1977-), txirrindularia.
• Labrit Zabala (1978-), abeslaria.
• Joseba Zubeldia (1979-), txirrindularia.
• Andoni Iraola (1982-), futbolaria.
• Oiana Blanco (1983-), judoka.
• Imanol Agirretxe (1987-), futbolaria.

• 
  Haimar Zubeldia
• 
  Imanol Agirretxe
• 
  Xabier Mikel Errekondo
• 
  Mertxe Aizpurua
• 
  Jose Luis Zumeta
• 
  Joan Mari Torrealdai
• 
  Idoia Torregarai
• 
  Andoni Iraola
• 
  Pello Zubiria
• 
  Antton Olariaga
• 
  Joxan Artze
• 
  Jakoba Errekondo

Bibliografia

• ELUSTONDO, Axentxio, Usurbil. Mendez mende., Caja Ahorros Provincial-Kutxa.
• GARMENDIA, Gotzon, Usurbil. Iraganari begiratuz., Usurbilgo Udala, 2001.
• MURUGARREN, Luis, Usurbil. Aguinaga, Urdayaga y Zubieta., Caja de Ahorros Municipal de San Sebastián, 1974.
• PIKABEA AIZPURUA, Jabier, Aginaga. Errioko jarduerak eta bertako hiztegia., Eusko Ikaskuntza, 2005.
• SANCRISTOVAL Y MURUA, Pedro, Usurbil., Zaragoza: CSIC, 1958.
• TELLABIDE AZKOLAIN, Josu, Usurbilgo baserri eta baserritarrak., Usurbil: Noaua! Kultur Elkartea, 2004.
• Usurbil [DVD-a], Galdare, comunicación audiovisual, 2005
• Usurbil, 1371-1971., Usurbilgo Udala, 1975.
• ZUBIMENDI, Joxe Ramon, Zubieta, mila urteko herria., Usurbil: Noaua! Kultur Elkartea, 2000.

Kanpo estekak

Euskarazko Wikipedian bada atari bat, gai hau duena: Gipuzkoa

• Usurbilgo Udalaren webgunea
• Noauaǃ Kultur Elkartea
• Zumarte Usurbilgo Musika Eskola
• Herriko eskultura eta muralei buruzko artikulua Argian

• Datuak: Q1633909
• Multimedia: Usurbil / Q1633909
• Liburuak: Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Usurbil