Wikipedia

Ultzama

Nafarroa Garaiko udalerria
Artikulu hau Nafarroa Garaiko ibar eta udalerriari buruzkoa da; beste esanahietarako, ikus «Ultzama (argipena)».


Ultzama[3] ([ults̻ama]) Nafarroa Garaiko iparraldeko udalerri eta ibar bat da, Iruñeko merindadekoa. Hamalau herritan banaturik dago, eta Larraintzar da herriburua. 96,7 kilometro karratuko eremua du, eta 1.668 biztanle zituen 2014. urtean. Esnekiak (gazta eta gaztanbera) ekoizteagatik ezaguna, golf zelaia eta Orgiko hariztia ere ibarreko ikur nagusitzat ditu.

Ultzama
 Nafarroa Garaia, Euskal Herria
Ultzamako bandera
Bandera

Ultzamako armarria
Armarria

Map
Kokapena
Herrialdea Euskal Herria
Lurraldea Nafarroa Garaia
Merindadea Iruñea
EskualdeaUltzamaldea
Administrazioa
Estatua Espainia
Erkidegoa Nafarroa
Izen ofiziala Ultzama
AlkateaMartin Pikabea Agirre,
(EH Bildu)
Posta kodea31797 - 31799
INE kodea31236
Herritarraultzamar
Geografia
Koordenatuak43°00′00″N 1°40′41″W / 43°N 1.6780555555556°W / 43; -1.6780555555556
Azalera96,57 km²
Garaiera542 metro
Demografia
Biztanleria1.636 (2023:  −11)
alt_left 802 (%49)(2019) (%52) 851 alt_right
Dentsitatea16,92 biztanle/km²
Zahartzea[1]% 22,17
Ugalkortasuna[1]‰ 42,86
Ekonomia
Jarduera[1]% 78,87 (2011)
Desberdintasuna[1]% 0 (2011)
Langabezia[1]% 6,31 (2013)
Euskara
Euskaldunak[1][2]% 47,60 (2018: %2,47)
Datu gehigarriak
Webguneahttp://www.ultzama.eus/

Etimologia aldatu

Koldo Mitxelenak uste zuen Ultzama toponimoa zeltako Uxamatik zetorrela. Hitz horrek lekurik altuena esan nahi du, eta esanahi hori ongi datorkio Ultzamari, zeren, Basaburuarekin batera, Nafarroako isurialde mediterraneoko ibarrik altuenak baitira. Euskal ahoskerak Uxama hori Ultzama bihurtuko zuen, Mitxelenaren ustetan, beste toki batzuetan Osma (Bizkaiko Mallabiako auzoan bezala) bihurtu zuen bitartean.

Erdi Aroan, ibarraren izena idazkietan hainbat eta hainbat eratara azaltzen zen: Iozama, Utzama, Hutzama, Ucama edo Uzama, ustezko jatorrizko Uxama eta egungo Ultzamaren arteko eratorriak izango liratekeenak. 1366ko testu batean Urçama bezala agertu zen. Honek Jose Maria Satrustegi ur hitzarekin erlazionatzera eraman zuen.

Geografia aldatu

Ingurune naturala eta klima aldatu

Grafiko hau ezin da une honetan ikusi, software arazo bat dela eta. Lanean ari gara ahalik eta lasterren grafikoak berriro erakutsi ahal izateko.

Aukeratu beheko zatian urte-tarte bat, urte horiek goian xehetasun handiagoz ikusteko.

Ikusi edo aldatu datu gordinak.


Udalerri mugakideak aldatu

Ultzamak mugakide ditu iparraldean Urroz, Beintza-Labaien, Oiz, Donamaria eta Baztan; ekialdean Lantz eta Anue; hegoaldean Atetz eta Odieta; eta mendebaldean Basaburua.

Herriak aldatu

 
Ultzamako ikuspegia (Orkin).

Herri hauek osatzen dute: Alkotz, Arraitz-Orkin, Auza, Eltso, Eltzaburu, Gorrontz-Olano, Gerendiain, Ilarregi, Iraizotz, Larraintzar (herriburua), Lizaso, Suarbe, Urritzola-Galain eta Zenotz.

Historia aldatu

Arraitz-Orkinen Brontze Aroko aztarnak aurkitu dira Abauntz kobazuloan. Margolanak, tresnak eta lurperatutako gorpuak aurkitzeaz gain, harri batean orain dela 13.660 urte egindako mapa bat aurkitu zuten, Mendebaldeko Europako mapa zaharrena. Kobazuloa Antzinaroan abandonatua izan zen arren, Erromatar Inperioaren gainbehera eman zenean berriz habitatu zuten, inperio osoan zehar eman zen fenomeno bitxi bat izanik.

XI. mendeko dokumentu batean aipatzen da lehen aldiz Iozama, Utzama, Hutzama eta Ucama izenez. XII. mendean jaso zuen Ultzama haranak, Antso VII.a Azkarra Nafarroako erregearen eskutik, Lerin herriak zituen foru berez gobernatzeko baimena.

Nafarroako konkistan Ultzama, Baztan eta Malerreka arteko mendietan Belateko gudua eman zen, zeinetan gipuzkoarrek nafar tropak txikitu zituzten.

XVI. mendean, Nafarroa iparraldeko bertze hainbat tokitan bezala, zenbait sorginkeria epaiketa izan ziren Ultzaman. Ozkordi batxilergoa izan zen 1575. urtean Urritzola-Galain, Larraintzar, Eltso eta Iraizotzen atxilotzeak burutu zituena, azken herri honetako Antso izeneko aztia kasu famatuena izanik. Hiru sorgin bortz urtez erbestera zigortuak izan behar ziren arren, azkenean isun ekonomiko batekin zigortuak izaten akitu zuten.

XVIII. mendean Frantzian jatorria izan zuen azienda izurrite batek Nafarroa gogor jo zuten, Ultzama barne, 1774ko uztailetik urte bereko azarorako epean 1357 animalik bizia galduz.

XVIII. mende bukaerako Konbentzio gerraren lekuko izan zen Ultzama, baita XIX. mende hasierako Espainiako Independentzia Gerra eta XIX. mendeko Gerrate karlistena[6]. Hau bere egoera geografiko estrategikoaren ondorioa da, antzinarotik Bidasoko haranak gainontzeko Nafarroa Garaiarekin lotzen dituen bidean egon baita, Belate muga geografikoa gainditzeko bide nagusia izanik. Hain zuzen ere, Oiasso (Irun) eta Pompaelo (Iruñea) lotzen zituen erromatar galtzada hemendik igarotzen zen, eta gaur egun helburu bera betetzen duen N-121-A errepidea ere Ultzamatik igarotzen da.

Demografia aldatu

XX. mendearen lehen erdialdean populazioa 2.300 biztanleren inguruan mantendu bazuen ere (beheranzko joera txikiarekin), 1960ko hamarkadatik aurrera biztanle galera handia gertatu zen, biztanle anitz Iruñerrira lekualdatu baitziren, eta XXI. mendearen hasieran 1.600 biztanle inguru izatera iritsi zen. XXI. mendearen lehen hamarkadan berreskuratze txiki bat gertatu zen.

Ultzamako biztanleria

2008ko erroldan jasota dagoenez, Espainiaz kanpoko 59 etorkin bizi ziren herrian, biztanleriaren % 3,67 (Nafarroako Foru Erkidegoko batezbestekoaren azpitik).

Kultura aldatu

Euskara aldatu

XX. mendera arte Ultzaman euskara hutsa solastatzen zen arren, Espainiako Gerra Zibiletik aitzinera erdalduntze prozesu sakon batean sartu zen, belaunaldi aunitz erdaldun elebakarrak izanik. Transmisio etete horrek bertako euskalkiaren galtzea eragin du, gaur egungo gazteek euskaraz ikasten duten arren euskara batua ikasten eta etxean erdaraz egiten baitute gehienek. Hala ere Eltzaburu eta Ilarregi aldean badira euskara galdu ez duten familiak, oraindik ere goi-nafarreraz solastatzen direnak, baita haran osoko adineko jendea, hizkuntza erabiltzen ez duten arren, ulertu eta batzuk solastatzeko gai direnak.

Arkitektura aldatu

Ultzamako etxeak inguruko haranetako etxeen estilo berekoak dira, hiru solairukoak dira gehienak (beheko solairuan ukuiluak, lehendabizikoan bizilekua eta azkenekoak sabaia), sarrera nagusian harri landuko arku bat izan ohi dute eta paretak karez estaliak izan ohi dituzte, leihoetako eta pareten iskinetako harri landua agerian utziz.

Aipamen berezia merezi duten eraikinak Belateko monasterioa eta ostatua dira, Baztango Donejakue bidea egiten zuten erromesei ostatua ematen ziena eta gaur egun abandonatuta dagoena.

Gastronomia aldatu

Famatuak dira Ultzamako esnekiak, bereziki gaztanbera. Urtero haraneko herri batean "gaztanberaren eguna" ospatzen dute, 2019an Larraintzarren ospatua izanik. Esnekiak ekoizten dituen Goshua enpresak Iraizotzeko Elordi industriagunean du lantegia.

Ekonomia aldatu

Nekazaritza eta abeltzaintza izan dira betidanik ultzamarren ekonomiaren oinarria, bereziki behi abeltzaintza. Gaur egun ere lehen sektoreak garrantzia handia duen arren, biztanleen gehiengoak Iruñerrian egiten du lan, zerbitzuen arloan. Iraizotzen bada industriagune bat, Elordi izenekoa, eta turismoa gero eta indar handiagoa hartzen ari da Ultzamako golf zelaiak eta Orgiko hariztiak erakarrita, batik bat, baita haraneko landetxe eskaintza zabalak ere.

Politika aldatu

Udal hauteskundeak aldatu

2015era arte Ultzamako alkate kargurako Agrupación Ultzama (AU) eskuineko taldeko Francisco Pérez Arregi aukeratu zuten. 2007an Udaleko bederatzi zinegotzietatik sei lortu zituen taldeak, eta, hortaz, gehiengo osoa udalean; beste hirurak Nafarroa Baik eskuratu zituen. Baliogabeko botoak 80 izan ziren (emandako guztien %8,46) eta 23 boto zuri izan ziren (botoen %2,66). Abstentzioa %30,49koa izan zen.

Ultzamako Udala (2007)
Alderdia Botoak Zinegotziak
Agrupación Ultzama 545 6
Nafarroa Bai 298 3

2011ko udal hauteskundeetan ere AU izan zen garaile eta Pérez Arregik alkate karguari eutsi egin zion. Urte horretan AUrekin lehiatu zen zerrenda bakarra Bildu (4 zinegotzi) izan zen.

Ultzamako Udala (2011)
Alderdia Botoak Zinegotziak
Agrupación Ultzama 450 5
Bildu 373 4

2015eko udal hauteskundeetan EH Bildu izan zen garaile alkatetza zuen AUri gailenduz. EH Bilduko Arantza Martinez Urionabarrenetxea hautatu zuten alkate.

Ultzamako Udala (2015)
Alderdia Botoak Zinegotziak
EH Bildu 449 5
Agrupación Ultzama 409 4

2019ko udal hauteskundeetan EH Bildu atera zen garaile, alkatetza Martin Pikabearen eskuetan jarriz.

Ultzamako Udala (2019)
Alderdia Botoak Zinegotziak
EH Bildu 513 5
Agrupación Ultzama 399 4

Udaletxea aldatu

Helbidea: San Pedro kalea, 8 (Larraintzar kontzejua)

Alkateen zerrenda aldatu

2007-2011 Francisco Pérez Arregi AU
2011-2015 Francisco Pérez Arregi AU
2015-2019 Arantxa Martinez Urionabarrenetxea EH Bildu
2019-2023 Martin Pikabea Agirre EH Bildu

Ultzamar ospetsuak aldatu

Erreferentziak aldatu

  1. ↑ a b c d e f Euskal Herriari Begira. Udalbiltza.
  2. ↑ Nafarroako Gobernua. (2018). Nafarroako Datu Soziolinguistikoak. Euskarabidea, 50-55 or..
  3. ↑ Euskaltzaindia. 155. araua: Nafarroako udal izendegia. .
  4. ↑ Nafarroako Meteorologia Agentziaren webgunea.
  5. ↑ Nafarroako Meteorologia Agentziaren webgunea.
  6. ↑ Lur entziklopedietatik hartua.
  7. ↑ (Ingelesez) «Arizo [Arizu, Arizcum, Miguel de»] Grove Music Online  doi:10.1093/gmo/9781561592630.001.0001/omo-9781561592630-e-0000001251?rskey=4qzx2z. (Noiz kontsultatua: 2023-09-24).
  8. ↑ (Gaztelaniaz) «Arizu, Miguel de - Auñamendi Eusko Entziklopedia» aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus (Noiz kontsultatua: 2023-09-24).
  9. ↑ «Miguel de Arizo | enciclopedia.cat» www.enciclopedia.cat (Noiz kontsultatua: 2023-09-24).

Bibliografia aldatu

Ikus, gainera aldatu

Kanpo estekak aldatu

Euskarazko Wikipedian bada atari bat, gai hau duena:
Nafarroa


Ultzama		  
Alkotz | Arraitz-Orkin | Auza | Eltso | Eltzaburu | Gerendiain | Gorrontz-Olano | Ilarregi | Iraizotz | Larraintzar | Lizaso | Suarbe | Urritzola-Galain | Zenotz


"https://eu.wikipedia.org/w/index.php?title=Ultzama&oldid=9638630"(e)tik eskuratuta