Tirana
Tirana[1] (albanieraz: Tiranë) Albaniako hiriburua eta hiri handiena da. Izen bereko barrutian dago kokatua, Albaniako erdi-mendebaldean. 353.400 (2003) biztanle bizi dira bertan, musulmanak gehienak. Mediterraneotik hurbil egonda klima mediterraneoko hiria da eta Europako hiri eguzkitsuenen eta euritsuenen artean dago.
| Tirana Tiranë Tirona Tiranë | |||
|---|---|---|---|
| hiriburua | |||
 Hiriaren gaueko ikuspegia.  Irudi gehiago | |||
| |||
| Administrazioa | |||
| Herrialdea |  Albania | ||
| Konderria Barrutia | Tirana Tirana | ||
| Alkatea | Edi Rama | ||
| Izen ofiziala | Tirana | ||
| Jatorrizko izena | Tiranë Tirona | ||
| Posta kodea | 1001–1028 | ||
| Geografia | |||
| Koordenatuak | 41°19′44″N 19°49′04″E / 41.3289°N 19.8178°E | ||
 | |||
 | |||
| Azalera | 41.8 km² | ||
| Altuera | 110 m | ||
| Demografia | |||
| Biztanleria | 418.495 (2011ko urriaren 1a) 75.417 (2001) | ||
| Dentsitatea | 10.011,84 bizt/km² | ||
| Informazio gehigarria | |||
| Sorrera | 1614 | ||
| Telefono aurrizkia | 4 | ||
| Ordu eremua | UTC+01:00 | ||
| Hiri senidetuak | Ankara, Atenas, Bartzelona, Pekin, Brusela-Hiriburua eskualdea, Bukarest, Bursa, Cobourg (en)  , Doha, Brusela, Udine, Istanbul, Florentzia, Piana degli Albanesi, Grand Rapids, Kiev, Madril, Marseilla, Mosku, Praga, Tesalonika, Seul, Sofia, Stockholm udalerria, Turin, Vilnius, Zagreb, Venezia, Brusela, Zaragoza, Sarajevo, Podgorica, Pristina, Kosovska Mitrovica (hiria), Prizren, Verona, Skopje eta Lublin | ||
| Matrikula | TR | ||
| tirana.al | |||
Burdin Arotik etengabeko populazioa izan du, eta 1614 urtean hartu zuen hiri izaera otomandarren agindupean. Historikoki Iliarrak bizi ziren eremu horretan, baina Erromak erantsi zuen iliar gerren ondoren, eta Erromatar Inperioaren zati integral bihurtu zen. Garai hartako ondarea nabaria da oraindik ere, Tiranako mosaikoek erakusten dutenez. Geroago V. eta VI. mendeetan, kristau basilika primitibo bat eraiki zen leku horren inguruan. Bizantziar inperioaren ondoren ez zen gune garrantzitsua izan XX. mendera arte, ezen 1912an Albaniako independentziarekin batera Albaniako hiriburua bihurtu baitzen.
Tirana Albaniako gune ekonomiko, finantzario, politiko eta komertzial garrantzitsuena da, herrialdearen erdialdean kokatuta dagoelako eta garraio-gune nagusia delako. Bertan daude presidentearen egoitza ofiziala, lehen ministroarena eta Albaniako Parlamentuarena. Hiria Gazteriaren Europako Hiriburua izango da 2022an.
Ekonomia eta komunikazioak aldatu
Tirana, Albaniako zentro industrial eta kulturala da. Industria garrantzitsuenak, ehungintza, janari industria, eraikuntzarako gaiak, altzairugintza eta zapatagintza dira eta hiritik hurbil ikatz eta lignito hobi handiak ustiatzen dira.
Unibertsitatea eta nazioarteko aireportua daude bertan. Errepide berriak eraiki dira, eta trenez zein itsasontziz (Durrës portutik) bidaia daiteke beste herrialdetatik.
Historia aldatu
1614. urtean sortu zen hiria, baina 1920. urtera arte ez zen Albaniako hiriburu bihurtu. 1939. urtean italiarrek okupatu zuten eta handik gutxira alemaniarrek inbaditu zuten. Albaniar abertzaleen babeslekua izan zen eta 1946an hantxe aldarrikatu zuten Albaniako Herri Errepublika Sozialista.
Kultura aldatu
Tiranan bizimodu tradizional eta modernoaren arteko konbinazio interesgarria aurki daiteke, baita arteen, sukaldaritzaren, entretenimenduaren, musikaren eta gaueko bizitzaren eskaintza zabala ere, Europa osoko beste hiriburu batzuekikoarekin konparagarria. Jaialdien artean erlijiosoak anitzak dira: Eguberriak, Eid al-Fitr eta Eid al-Adha, Hanukkah eta Noruz barne. Bestelako Dita e Verës jaialdi paganoa azpimarra da: urtero egiten da, martxoaren 14an, eta albaniarrek neguaren amaiera eta udaberriaren etorrera ospatzen dute.
Kultur erakundeen artean Liburutegi Nazionala aipatu behar da, milioi bat elementu baino gehiago baititu, liburuak, aldizkariak, mapak, atlasak, mikrofilmak besteak beste.
Arkitektura aldatu
Tiranan estilo arkitektonikoak nahasten dira, izan dituen historiako garai garrantzitsuak islatzen dituztenak. Ohiko estiloa markatu dute Bigarren Mundu Gerrako Benito Mussoliniren erregimen faxistak eta ondorengo Enver Hoxharen erregimen komunistak. Brigaden Jauregia, ministerioen eraikinak, gobernuaren eraikina eta udala Florestano Di Faustoren eta Armando Brasiniren diseinuak dira, biak ere Mussolini garaiko Italiako arkitekto ezagunak. Brasinik ere diseinatu zuen Dëshmorët eta Kombit bulevarra 1930ean hiriko etorbide nagusia. Eraikin eta etorbide berriak eraikitzeko garai bateko eraikin asko eraitsi ziren, besteak beste Bazar Zaharra eta Katedral Ortodoxoa.
Museoak aldatu
Tiranako museorik aipagarriena Historia Museo Nazionala da. Albaniako aurkikuntza arkeologiko onenetako batzuk gordetzen ditu, historiaurreko garaikoak eta gaur egungoak. Ama Teresa Kalkutakoarekin lotutako objektuak ere daude bertan. Beste museo aipagarri Arkeologia Museo Nazionala, Arte Nazionaleko Galeria eta Natur Zientzien Museoa.
Sukaldaritza aldatu
Albanian ohikoa denez, nekazaritzako tradizioak oso garrantzitsuak dira eta asko estimatzen dira gazta, olibak eta ardoa. Kafea ere oso estimatua da eta kafetegi asko daude. Tiranako eskualdea ezaguna da Fergese izeneko plater tradizionala, piperrekin edo gibelarekin egina.
Turismoa aldatu
Albaniako turismoa azkar ari da garatzen komunismoaren ondoren, eta horrela hegoaldeko eta iparraldeko Riviera oso leku turistikoa bihurtu da. Tiranak luxuzko hotelak, jatetxe modernoak, tabernak, pubak eta diskotekak ditu.
Tirana eskualdeko gune unibertsitarioa ere bada, Albaniako ikasleez gain Kosovo, Ipar Mazedonia, Montenegro eta Greziatik ikasleak jasoz.
Klima aldatu
 Datu klimatikoak (Tirana) 
| |||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Hila | Urt | Ots | Mar | Api | Mai | Eka | Uzt | Abu | Ira | Urr | Aza | Abe | Urtekoa |
| Erregistraturiko tenperatura maximoa (°C) | 21 | 24 | 27 | 28 | 31 | 36 | 42 | 40 | 40 | 36 | 28 | 22 | 42 |
| Batez besteko tenperatura maximoa (°C) | 12 | 13 | 15 | 20 | 24 | 28 | 32 | 32 | 28 | 23 | 17 | 13 | 21.4 |
| Batez besteko tenperatura minimoa (°C) | 2 | 3 | 5 | 9 | 13 | 16 | 18 | 18 | 15 | 12 | 8 | 4 | 10.3 |
| Erregistraturiko tenperatura minimoa (°C) | -10 | -9 | -10 | -1 | 3 | 8 | 8 | 8 | 3 | 0 | -6 | -8 | -10 |
| Pilatutako prezipitazioa (mm) | 143 | 132 | 115 | 104 | 103 | 68 | 42 | 46 | 78 | 114 | 172 | 148 | 1265 |
| Prezipitazio egunak (≥ 1 mm) | 12 | 10 | 11 | 11 | 10 | 6 | 4 | 4 | 6 | 11 | 13 | 12 | 110 |
| Eguzki orduak | 127.1 | 124.3 | 158.1 | 204 | 266.6 | 297 | 353.4 | 328.6 | 264 | 217 | 126 | 86.8 | 2552.9 |
| Iturria: Wetter.com[2] | |||||||||||||
Alkateak aldatu
| Zyber Hallulli | 1913–1914 |
| Servet Libohova | 1915–1916 |
| Ismail Ndroqi | 1917–1922 |
| Ali Begeja | 1922–1923 |
| Ali Derhemi | 1923–1924 |
| Xhemal Kondi | 1924–1925 |
| Fuat Toptani | 1925–1927 |
| Izet Dibra | 1927–1928 |
| Rasim Kalakula | 1928–1930 |
| Rexhep Jella | 1930–1933 |
| Abedin Nepravishta | 1933–1935 |
| Qemal Butka | 1936–1937 |
| Abedin Nepravishta | 1937–1939 |
| Qazim Mulleti | 1939–1940 |
| Omer Fortuzi | 1940–1943 |
| Halil Meniku | 1943–1944 |
| Llazar Treska | 1944–1945 |
| Ibrahim Sina | 1947–1949 |
| Isuf Keçi | 1950–1951 |
| Sabri Pilkati | 1951-1951 |
| Peço Kagjini | 1951–1952 |
| Sami Gjebero | 1953–1954 |
| Ibrahim Sina | 1954–1955 |
| Sami Gjebero | 1956–1957 |
| Irfan Ceklkupa | 1957–1958 |
| Rifat Dedja | 1958–1961 |
| Sabri Pilkati | 1961–1962 |
| Rifat Dedja | 1962–1964 |
| Sabri Pilkati | 1965–1966 |
| Myqerem Fuga | 1970–1973 |
| Ndue Marashi | 1974–1975 |
| Nesip Ibrahimi | 1976–1983 |
| Jashar Mezenxhiu | 1984–1985 |
| Llambi Gegprifti | 1986–1987 |
| Leandro Zoto | 1987–1988 |
| Llambi Gegprifti | 1989–1990 |
| Tomor Malasi | 1991–1992 |
| Sali Kelmendi | 1992–1996 |
| Albert Brojka | 1996–2000 |
| Edi Rama | 2000–2011 |
| Lulzim Basha | 2011- |
Tiranar ezagunak aldatu
- Agim Sulaj, margolaria
- Albert Brojka, alkatea
- Aleksandër Meksi, Lehen Ministroa
- Andrea Shundi, agronomoa
- Bamir Topi, Albaniako presidentea
- Beqir Balluku, politikaria, politburoren kidea
- Blendi Nallbani, futbolaria
- Breanne Benson, aktore pornoa
- Edi Rama, alkatea
- Elsa Lila, abeslaria
- Erjon Bogdani, futbolaria
- Ermonela Jaho, opera abeslaria
- Essad Pasha, politikaria
- Fatos Nano, Lehen Ministroa
- Gjergj Xhuvani, zinema zuzendaria
- Igli Tare, futbolaria
- Inva Mula, opera abeslaria
- Ismail Ndroqi, alkatea
- Kledi Kadiu, dantzari eta aktore
- Kujtim Çashku, zinema zuzendaria
- Masiela Lusha, aktore eta poeta
- Murat bej Toptani, politikaria
- Pandeli Majko, Lehen Ministroa
- Rexhep Meidani, Albaniako presidentea
- Saimir Kumbaro, zinema zuzendaria
- Sali Kelmendi, alkatea
- Skënder Sallaku, umorista
- Vedat Kokona, itzultzailea
- Klodiana Shala, atleta
Erreferentziak aldatu
- Artikulu honen edukiaren zati bat Lur hiztegi entziklopedikotik edo Lur entziklopedia tematikotik txertatu zen 2011/12/27 egunean. Egile-eskubideen jabeak, Eusko Jaurlaritzak, hiztegi horiek CC-BY 3.0 lizentziarekin argitaratu ditu, Open Data Euskadi webgunean.
Bibliografia aldatu
- Burgen, Stephen (29 October 2018). "'Build it and they will come': Tirana's plan for a 'kaleidoscope metropolis'". The Guardian.
- Akkam, Alia (13 October 2017). "The Capital of Albania Has Transformed Into a Lively, Affordable Destination". Vogue. A
- Hillsdon, Mark (27 February 2017). "The European capital you'd never thought to visit (but really should)". The Telegraph.
- McRae, Hamish (13 September 2008). "Albania: Charmed by Tirana". The Independent.
- Capolino, Patrizia (2011). "Tirana: A Capital City Transformed by the Italians". Planning Perspectives. 26 (4): 591–615. doi:10.1080/02665433.2011.601610. S2CID 143255786.
