Wikipedia

Puntu bero

(«Puntu beroak» orritik birbideratua)

Puntu beroa, geologian, ezohiko fluxu geotermiko altua duten lurrazaleko guneak dira. Eskualde oso beroak izan daitezke, magma urtu asko eduki baitezakete.

Hawaii uhartediko puntu beroa.
Ozeano Barearen iparraldeko erliebea. Ongi ikusten da Hawaii uharteen lerrokadura luzea. Ozeano Bareko plakak izan duen norabidea ikertzeko erabiltzen da.
Galapagoetako satelite ikuspegia. Fernandina eta Isabela dira sumendi aktiboak dituzten uharteak eta erliebe oso malkartsua dute. San Cristobal ordea nahiko laua da eta ez du jarduera bolkanikorik.

Plaka litosferikoen ertzetatik aparte dauden puntu isolatuak izaten dira eta uhartedi bolkanikoak eratzen dituzte. Horrela sorturiko uhartedi ezagunenak Hawaii, Galapagoak eta Réunion dira, Kanariak ere antzera sortu zirela uste da. Plaka kontinentaletan[1] ere agertzen dira puntu beroak, adibidez Yellowstone parkean, baina hauek urriagoak dira plaka litosferikoa sendoagoa baita.

Jatorria aldatu

Lumen teoria aldatu

Artikulu nagusia: «Luma gorakor»

Teoria honek iradokitzen du nukleo-mantuaren mugatik konbekzioz altxatzen diren mantu-lumak daudela diapiro moduan[2]. Lurraren gorakada beheko mantuaren berotzearen ondoriozkoa izango litzateke, Lurraren nukleotik beroaren eroapenaren bidez; horrela, grabitazio ezegonkorra den mantu geruza bat osatuz, diapiro moduan azaleratuko zen, eta, lurrazala jotzean, trap handiak (uholde basaltikoak) sortuko lituzke, eta, ondoren, diapiroaren isatsa osatuko lukeen hodiak erraztuta, bulkanismoa.

Teoria hori 1971n aurkeztu zuen William Jason Morganek J. Tuzo Wilson geofisikari kanadarrak, 1963an, proposatutako puntu beroak azaltzeko, plaken tektonika aurkitu eta gutxira, eta, orduz geroztik, aldatua izan da, kontuan hartuz gaur egun puntu berotzat hartzen direnak ez daudela. finkatuta hasieran aurreikusitako moduan, eta mantuaren lumen jatorria ez da beti beheko mantuan dagoenik suposatzen. Horrek esan nahi du magma sumenditik ateratzen dela[3][1][4].

Luzapenaren teoria aldatu

Beste hipotesiak postulatzen du ez dela mantuaren tenperatura altua sumendiaren kausa, baizik eta litosferaren mugimendu dibergenteko guneek errazten dutela magmaren igoera pasiboa maila baxuetatik[5][6].

Kontzeptuaren historia aldatu

Lehenengo deskribapena aldatu

John Tuzo Wilson geologo kanadarrak 1963. urtean Hawaii uhartediaren sorrera deskribatzerakoan aipatu zuen eskualde bero batean zehar plaka litosferikoa poliki mugituz sortu zela[7]. Urte batzuk beranduago puntu beroak nukleo-mantu mugan sortzen diren luma gorakorrek sortzen dituztela postulatu zen[8]. Gaur eztabaida badago luma horiek existitzen direla diotenen eta hori gezurtatu egiten dutenen artean[9].

Puntu beroen sailkapena aldatu

Plaka tektonikoen ertz eraikitzaile edo suntsitzaileei loturik ez dauden bolkanismo fenomeno guztiak puntu beroei egotzi izan zaizkie. Courtillot et al. taldeak 2003an hiru puntu bero desberdindu zituen:[10]

  • Lehen mailakoak: Mantuaren hondotik datozen lumak eragindakoa, ziurrenik nukleo-mantu mugatik. Probintzia bolkaniko handiak sortzen dituzte ibilbide lerrokatuak azaltzen dituztenak. Pazko uhartea, Islandia, Hawaii, Afar, Louisville, Réunion eta Tristan horrela sortuko zirela baieztatu zuten eta Galapagoak, Kerguelen eta Markesak ere jatorri bera izatea posibletzat jo zuten.
  • Bigarren mailakoak: Mantuan sortzen diren lumak eragindakoa, ziurrenik Goi eta Behe mantuen artean. Ez dute probintzia bolkaniko handirik eratzen, baina bai uharte kateak. Samoa, Tahiti, Cook, Pitcairn, Karolinak eta MacDonald dira baieztaturikoak eta beste 20 posible ere zehaztu zituzten.
  • Hirugarren multzoaren sorrera deberdina da. Tentsio handien eraginez plaka litosferikoa hautsi egiten da eta azaleko mantuko materiala ateratzen da.

Gaur egun planetan ditugun eskualde bolkaniko handienak Hawaii, Réunion, Yellowstone, Galapagoak eta Islandia dira.

Magmaren osaera aldatu

Puntu beroetako somendiak basaltikoak izan ohi dira, horrelakoak dira Hawaii eta Taihitiko sumendiak adibidez. Subdukzio-eremuetako erupzioak baino lasaiagoak izaten dira.

Plaka litosferiko kontinentaletan gertatzen denean magma ateratzen ari dela litosfera urtu egiten du eta erriolitak eratzen ditu. Erriolitek erupzio bortzitak eragin ditzakete, esate baterako Yellowstonen, izan ere bertako kaldera geologiaren historian izandako erupzio bortitzenetako batek eratu baitzuen. Behin erriolita guztia kanporatu denean basaltozko magmak jarraitzen dio, Kanadako Ilgachuz mendilerroa da horren adibide.

Uhartedien sorrera aldatu

 
Bolkanen segida baten sorrera puntu bero baten eraginez. Horiz litosfera eta gorriz mantua.

Luma gorakorraren hipotesia jarraituz puntu beroetako uhartedi plaka litosferikoen mugimeduaren eraginez sortzen dira.

Mantutik datorren lumak litosfera ozeanikoa zulatu egiten du eta itsaspeko sumendi bat eratzen du. Materiala kanporatu ahala sumendia handituz doa itsasoaren maila gainditu eta uharte bolkaniko bat agertzen den arte. Sumendiak aktibo dirauen artean altueraz igotzen eta uhartea hedatzen joango da. Mantuaren gainean dagoen plaka ordea mugitu egiten da, plaken arteko interakzioek jitoan eramaten dute, eta luma gorakorra finkoa izaten denez sumendia desplazatu eta aktibo izateari uzten dio. Lumak berriz zulatuko du plaka litosferikoa eta uharte bolkaniko berria eratzeari ekingo dio. Horrela uharte kate lerrokatuak sortuko dira, plakaren norabideak zehaztuko dituena.

Uharte berrienek sumendi aktiboak izango dituzte eta erliebe malkartsua izango dute. Uharte zaharrenek ordea material berriaren aporterik ezean, atmosferak eragiten duen higaduraren eraginez eta kasu batzuetan subsidentzia prozesuen eraginez ere, erliebe laua izango dute eta uharte asko itsaso mailaren azpian aurkituko dira. Azken hauei guiot izena ematen zaie.

Uhartedion lerrokadura erabiltzen da plaka tektonikoak milioika urtetan izan duen mugimendua zehazteko.

Lurreko puntu beroak aldatu

 
Puntu beroen kokapena.

Mundu mailan honako puntu bero hauek postulatu dira:


Erreferentziak aldatu

  1. ↑ a b (Gaztelaniaz) Science. 2022-09-02 (Noiz kontsultatua: 2022-11-12).
  2. ↑ «Jason's 1971 paper» www.mantleplumes.org (Noiz kontsultatua: 2022-11-12).
  3. ↑ (Gaztelaniaz) Punto caliente (geología). 2022-10-30 (Noiz kontsultatua: 2022-11-12).
  4. ↑ «Hotspots [This Dynamic Earth, USGS»] pubs.usgs.gov (Noiz kontsultatua: 2022-11-12).
  5. ↑ «Do plumes exist?» www.mantleplumes.org (Noiz kontsultatua: 2022-11-12).
  6. ↑ Foulger, G.R. (2010). Plates vs. Plumes: A Geological Controversy. Wiley-Blackwell. ISBN 978-1-4051-6148-0
  7. ↑ (Ingelesez) Wilson, J. Tuzo. (2011-02-11). «A POSSIBLE ORIGIN OF THE HAWAIIAN ISLANDS» Canadian Journal of Physics  doi:10.1139/p63-094. (Noiz kontsultatua: 2022-10-29).
  8. ↑ «Hotspots [This Dynamic Earth, USGS»] pubs.usgs.gov (Noiz kontsultatua: 2022-10-29).
  9. ↑ «Geotimes - November 2000: New Notes» www.geotimes.org (Noiz kontsultatua: 2022-10-29).
  10. ↑ (Ingelesez) Courtillot, Vincent; Davaille, Anne; Besse, Jean; Stock, Joann. (2003-01-10). «Three distinct types of hotspots in the Earth’s mantle» Earth and Planetary Science Letters 205 (3): 295–308.  doi:10.1016/S0012-821X(02)01048-8. ISSN 0012-821X. (Noiz kontsultatua: 2022-10-29).

Kanpo estekak aldatu

"https://eu.wikipedia.org/w/index.php?title=Puntu_bero&oldid=9261469"(e)tik eskuratuta