Orange (Vaucluse)
Orange (ɔʁɑ̃ʒ ahoskatua; proventzaleraz: Aurenja (arau klasikoan) edo Aurenjo (mistraliar araua)) Okzitaniako udalerri bat da. Administratiboki Frantziako Vaucluse departamenduan dago, Proventza-Alpeak-Kosta Urdina eskualdean. 2007an 30.025 biztanle zituen. Orangeko Printzerriko hiriburua izan zen.
| Orange Orange Aurenja | |||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Frantziako udalerria | |||||||||||
 | |||||||||||
| |||||||||||
| Administrazioa | |||||||||||
| Estatu burujabe |  Frantzia | ||||||||||
| Frantziaren banaketa administratiboa | Metropolitar Frantzia | ||||||||||
| Eskualdea |  Proventza-Alpeak-Kosta Urdina | ||||||||||
| Departamendua | Vaucluse | ||||||||||
| Udalerrien arteko lankidetzarako erakunde publikoa | Communauté de communes du Pays Réuni d'Orange | ||||||||||
| Alkatea | Jacques Bompard (en)  | ||||||||||
| Izen ofiziala | Orange Aurenja | ||||||||||
| Jatorrizko izena | Orange Aurenja | ||||||||||
| Posta kodea | 84100 | ||||||||||
| Geografia | |||||||||||
| Koordenatuak | 44°08′15″N 4°48′32″E / 44.1375°N 4.8089°E | ||||||||||
 | |||||||||||
_OSM_01.png) | |||||||||||
| Azalera | 74.2 km² | ||||||||||
| Altuera | 50 m | ||||||||||
| Mugakideak | Piolenc, Châteauneuf-du-Pape, Caderousse, Jonquières, Camaret-sur-Aigues, Courthézon, Montfaucon, Roquemaure, Sérignan-du-Comtat eta Uchaux | ||||||||||
| Demografia | |||||||||||
| Biztanleria | 28.949 (2021eko urtarrilaren 1a) 495 (2020) | ||||||||||
| |||||||||||
| Dentsitatea | 390,15 bizt/km² | ||||||||||
| Informazio gehigarria | |||||||||||
| Ordu eremua | UTC+01:00 eta UTC+02:00 | ||||||||||
| Hiri senidetuak | Rastatt, Jarosław, Kielce, Dillenburg, Diest, Vyškov, Spoleto, Vélez-Rubio, Weifang eta Orange (Kalifornia) | ||||||||||
| ville-orange.fr | |||||||||||
.svg)
Historia aldatu
Arausio (uraren tokiko jainko zelta) herrixka zelta jada leku honetan zegoen Zinbriar Gerraren esparruan, k.a. 105ean erromatar armadaren eta zinbriar eta teutoien tribuen arteko Arausioko gudua gertatu zenean.
K.a. 35. urtean, erromatar armadako beteranoak Arausion ezarri ziren, Oktavianok Lepidoren aurkako garaipenaren ondoren. Hauek erromatar kolonia bat sortu zuten: Colonia Julia Firma Secundanorum, hau da, Bigarren Zutabeko Soldaduen Kolonia, Juliar leinuarekiko leialak. Izenak, Legio II bateko beteranoen arteko lotura bat pentsarazten du: 1953an aurkitutako inskripzio batean oinarrituta, izena Legio II Gallicarekin osatuko litzateke, Galian ere parte har zezakeela iradokitzen duen epitetoa zuena. Orduko Arausiok 690.000 m²-ko azalera zuen, eta, garaiko iturrien arabera, monumentu ugariz apainduta zegoen, baita antzoki batez, garaipen-arku batez, tenplu konplexu monumental batez eta foro batez ere. Proventza iparraldeko eremu zabal baten hiriburua izan zen, kolono erromatarrek zatitu zuten arte.
Hiriak aurrera egin zuen, 412an bisigodoek arpilatu zuten arren. IV. mendean apezpikutza bihurtu zen, eta hiriaren muinoaren gaineko kastro zeltak San Eutropio izena hartu zuen, Sainteseko lehen apezpikua izan zenarena hain zuzen ere. Orangeko kristauek bi sinodo deitu zituzten, 441 eta 529an (azken hau pelagianismoaren heresiari aurre egiteko). Orangeko konde karolingiar subiranoek VIII. mendean izan zuten jatorria, eta geroago Bauxko jaunekin bat egin zuten. Bauxko Kondeekin, Orangek 1033aren ondoren Arlesko Erresumatik erabat independizatu zuen. XII. mendean, Orange, printzerri txiki bihurtu zen, Germaniako Erromatar Inperio Santuko feudoa bezala.
1431n, Orangeko Printzerriak bere independentzia berreskuratu zuen, Proventzako kondeek Orangeko Printzerria Maria Bauxkoari eta Joan Châlongoari diru likidoaren truke eman zietenean. Estatu independente bezala jarraitu zuen, Frantziako Erresumaren mugen barnean, 1703 arte.
1544an, Gilen Isilak[1]- Nassauko alemaniar etxekoa eta Herbehereetan jabetzak zituenak- Orangeko Printze titulua heredatu zuen. Gilen, garai hartan hamaika urte zituen eta oinordekorik gabe hil zen René Châlongoaren lehengusua zen. René 1544an, Franko-germaniar gerran, San Dizierko guduan erori zen. Renék bere ondasun guztiak utzi zizkion bere ahaide gazteari, Orangeko Printzerria haren jabetzakoa baitzen. Renéren amak, Klaudiak, hala ere, titulua, Gilen gazteari eman baino lehen, Filipe Alberto Châlongoa bere anaiarentzat izatea eskatu zuen.
Gilenek Printzerria heredatu zuenean, Orangeko Etxeko jabetzetan sartu zen. Horrek protestanteen lerroen artean jarri zuen Frantziako Erlijio Gerretan, eta gerrak kalte handia egin zion. 1568an, Laurogei Urteko Gerran, Gilen Holandako stadhouder hautatu zuten, Espainiaren independentziaren aldeko borrokan nagusia. 1584an Gilen Isila Delft hirian hil zuten. Haren semea izan zen Maurizio Nassaukoa[2] (Orangeko printzea, 1618an anaia zaharrena hil ondoren), Johan van Oldenbarnevelten laguntzarekin, Herbehereetako Errepublikaren independentzia sendotu zuena. Probintzia Batuak, bizirik iraun zuten Herbehereak bihurtzeko, oraindik Orange-Nassauko Etxeak gobernatzen dituenak.
Frantziako enklabe independente gisa, Orangeko Printzerria helmuga erakargarria bihurtu zen protestante eta higanoteentzat. Gilen III.a Orangekoa, Erresuma Batuan Gilen III.a Ingalaterrakoa bezala gobernatu zuena, printzerria zuzenean gobernatu zuen azken Orangeko printzea izan zen. 1702an Gilen III.a seme-alabarik gabe hil zenetik, Printzerria Frederiko I.a Prusiakoaren[3] eta Joan Gilen Friso Orangekoaren arteko liskar arrazoi bihurtu zen, biek Orangeko Printze titulua aldarrikatzen baitzuten.
1673an, Franko-Herbeheretar Gerran, Luis Handiaren indarrek printzerria konkistatu zuten.[4] 1679an, 1690etik 1697ra Bederatzi Urteko Gerraan, 1702an, eta, azkenik, 1713an Federiko I.a Prusiakoak, Espainiako Ondorengotza Gerrari amaiera eman zion Utrechteko Itunaren bidez, Frantziari laga zion. Federiko I.ak, ordea, ez zion uko egin Orangeko Printze tituluari.
Joan Gilen Friso Orangekoak, printzerriko beste hautagaiak, ez zuen lurraldea 1713an laga. 1732an, berriz, eta Berdintasun Itunarari esker, Gilen IV.a bere oinordekoak lurraldeari buruzko erreklamazio guztiei uko egin zien, baina ez tituluari (Federiko I.ak bezala). Itun horretan bertan, klausula bat ezarri zuten erreklamatzaile bientzat, eta, klausula horren arabera, bi etxeek dute titulua erabiltzeko baimena.
1789ko Frantziako Iraultzaren ondoren, Orangeko Printzerria Frantziako Drôme departamenduak bereganatu zuen, ondoren Bouches-du-Rhône, eta azkenik Vaucluse.
Klima aldatu
 Datu klimatikoak (Orange (1981–2010 bataz bestekoak, muturrekoak 1952–egun)) 
| |||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Hila | Urt | Ots | Mar | Api | Mai | Eka | Uzt | Abu | Ira | Urr | Aza | Abe | Urtekoa |
| Erregistraturiko tenperatura maximoa (°C) | 20.5 | 23.0 | 27.2 | 31.2 | 34.5 | 41.0 | 40.7 | 42.6 | 35.8 | 30.9 | 24.6 | 20.2 | 42.6 |
| Batez besteko tenperatura maximoa (°C) | 9.9 | 11.7 | 15.6 | 18.6 | 23.2 | 27.4 | 30.8 | 30.2 | 25.2 | 20.0 | 13.7 | 10.1 | 19.7 |
| Batez besteko tenperatura (ºC) | 5.8 | 7.0 | 10.4 | 13.2 | 17.5 | 21.4 | 24.4 | 23.9 | 19.7 | 15.3 | 9.7 | 6.4 | 14.6 |
| Batez besteko tenperatura minimoa (°C) | 1.6 | 2.4 | 5.2 | 7.8 | 11.8 | 15.4 | 18.0 | 17.6 | 14.1 | 10.6 | 5.7 | 2.7 | 9.4 |
| Erregistraturiko tenperatura minimoa (°C) | -13.4 | -14.5 | -9.7 | -2.9 | 1.3 | 5.7 | 9.5 | 8.3 | 3.1 | -1.6 | -5.8 | -14.4 | -14.5 |
| Pilatutako prezipitazioa (mm) | 51.0 | 39.4 | 43.9 | 66.0 | 65.3 | 38.3 | 36.9 | 42.3 | 102.0 | 92.9 | 75.4 | 55.7 | 709.1 |
| Prezipitazio egunak (≥ 1.0 mm) | 5.7 | 4.9 | 4.9 | 7.2 | 6.3 | 4.7 | 3.0 | 3.5 | 5.5 | 7.2 | 6.6 | 6.4 | 66.0 |
| Eguzki orduak | 132.0 | 137.1 | 192.5 | 230.4 | 264.6 | 298.9 | 345.3 | 310.7 | 237.6 | 187.1 | 135.2 | 123.8 | 2595.2 |
| Hezetasuna (%) | 77 | 74 | 69 | 66 | 66 | 64 | 71 | 78 | 78 | 79 | 71 | 77 | 72.5 |
| Iturria (1): Météo France[5] | |||||||||||||
| Iturria (2): Infoclimat.fr (hezetasuna 1961–1990)[6] | |||||||||||||
Demografia aldatu
Biztanleria aldatu
2007an Orange udalerrian erroldatutako biztanleak 30.025 ziren. Familiak 12.126 ziren, horien artean 4.100 pertsona bakarrekoak ziren (1.502 bakarrik bizi ziren gizonak eta 2.598 bakarrik bizi ziren emakumeak), 3.458 seme-alabarik gabeko familiak ziren, 3.432 seme-alabak dituzten bikoteak ziren eta 1.136 seme-alabak dituzten guraso-bakarreko familiak ziren.
Biztanleriak, denboran, ondorengo grafikoan ageri den bilakaera izan du:[7]
Erroldatutako biztanleak
Etxebizitza aldatu
2007an 13.820 etxebizitza zeuden, 12.405 familiaren etxebizitza nagusia ziren, 215 bigarren erresidentzia ziren eta 1.200 hutsik zeuden. 7.302 etxeak ziren eta 6.471 apartamentuak ziren. 12.405 etxebizitza nagusietatik 5.602 bere jabearen bizilekua ziren, 6.402 alokairuan okupaturik zeuden eta 400 doan lagata zeuden; 398 etxek gela bat zuten, 1.259 etxek bi zituzten, 2.949 etxek hiru zituzten, 4.164 etxek lau zituzten eta 3.634 etxek bost zituzten. 7.742 etxek euren parking plaza propioa zuten azpian. 6.145 etxetan ibilgailu bat zegoen eta 3.815 etxetan bat baino gehiago zituzten.[8]
Biztanleria-piramidea aldatu
2009an sexu eta adinaren araberako biztanleria-piramidea hau zen:
| Gizonak | Adinak | Emakumeak |
|---|---|---|
4 | 28 | |
36 | 156 | |
124 | 292 | |
152 | 360 | |
412 | 592 | |
472 | 656 | |
632 | 732 | |
668 | 736 | |
716 | 732 | |
864 | 848 | |
828 | 928 | |
898 | 980 | |
963 | 920 | |
1.128 | 904 | |
1.321 | 1.104 | |
958 | 742 | |
998 | 904 | |
913 | 973 | |
948 | 816 | |
692 | 772 |
Ekonomia aldatu
2007an lan egiteko adina zuten pertsonak 18.923 ziren, horien artean 12.877 aktiboak ziren eta 6.046 inaktiboak ziren. 12.877 pertsona aktiboetatik 10.754 lanean zeuden (6.253 gizon eta 4.501 emakume) eta 2.123 langabezian zeuden (973 gizon eta 1.150 emakume). 6.046 pertsona inaktiboetatik 1.512 erretiraturik zeuden, 1.716 ikasten zeuden eta 2.818 "bestelako inaktibo" gisa sailkaturik zeuden.[10]
Diru sarrerak aldatu
2009an Orange udalerrian 12.734 unitate fiskal zeuden, 30.395,5 pertsonek osaturik. Pertsona bakoitzeko diru-sarrera fiskalaren mediana urteko 15.148 euro zen.[11]
Ekonomia jarduerak aldatu
2007an zeuden 2.091 komertzioetatik, 17 erauzte enpresak ziren, 38 janari enpresak ziren, 9 material elektrikoaren fabrikazioko enpresak ziren, 2 garraiorako elementuen fabrikazioko enpresak ziren, 56 bestelako produktu industrialen fabrikazioko enpresak ziren, 233 eraikuntza enpresak ziren, 613 ibilgailuen saltze eta konpontze enpresak ziren, 50 garraio enpresak ziren, 152 ostalaritza eta jatetxe enpresak ziren, 28 informazio eta komunikazio enpresak ziren, 106 finantziazio enpresak ziren, 104 higiezinen enpresak ziren, 237 zerbitzu enpresak ziren, 300 administrazio publikoko enpresak ziren eta 146 «beste zerbitzu jarduera batzuk» multzoan sailkatutako enpresak ziren.[12]
2009an zeuden norbanakoentzako 509 zerbitzu publikoetatik, 1 poliziaren kaserna zen, 1 Ogasun Publikoaren administrazio bulegoa, 1 lan bilaketa bulegoa, 1 jendarmeria, 4 posta bulegoak, 17 banku bulegoak, 5 funerariak, 48 ibilgailuen konpontzeko eta nekazaritza tresnetako lantokiak, 5 ibilgailuen ikuskaritza teknikoko lekuak, 3 ibilgailuen alokairu bulegoak, 7 autoeskolak, 70 igeltseroak, 37 margolariak, 20 zurginak, 34 iturginak, 28 argiketariak, 6 eraikuntza enpresak, 47 ile apaindegiak, 4 albaitariak, 5 aldi baterako lan enpresak, 105 jatetxeak, 34 higiezinen agentziak, 11 tintoreriak eta 15 apaindegiak.[13]
2009an zeuden 259 establezimendu komertzialetatik, 1 hipermerkatu zen, 10 supermerkatuak, 8 brikolaje denda handika, 1 120 m2 baino gehiagoko denda zen, 10 120 m2 baino gutxiagoko dendak, 27 okindegiak, 10 harategiak, 2 kongelatu-dendak, 15 liburu dendak, 72 arropa dendak, 16 etxerako tresna dendak, 13 zapata-dendak, 13 elektrotresna dendak, 12 altzari dendak, 9 kirol-dendak, 1 lur eta paretak apaintzeko denda zen, 6 drogeria, 9 lurrin-dendak, 11 bitxi-dendak eta 13 lore-dendak ziren.[14]
2000. urtean Orange udalerrian 185 nekazaritza-ustiategi zeuden, 2.461 hektarea erabiltzen.[15]
Hezkuntza eta osasun ekipamenduak aldatu
2009an 3 tratamendu laburretarako ospitale, iraupen erdiko (jarraipen eta errehabilitazio) tratamenduetarako ospitale 1 bat, tratamendu luzeetarako ospitale 1 bat, 2 psikiatriko, urgentzia zentro 1 bat, amatasun-klinika 1 bat, 2 osasun-zentro, 14 botika eta 4 anbulantzia zegoen.
2009an 7 haur-eskola eta 13 lehen-hezkuntzako eskola zegoen. Orange udalerrian 4 Bigarren Hezkuntzako ikastetxe, 2 hezkuntza orokorreko lizeo eta 3 lizeo teknologiko.Bigarren Hezkuntzako ikastetxeetan 2.764 ikasle zeuden, Hezkuntza orokorreko lizeoetan ez zegoen 1.410 eta lizeo teknologikoetan 791.
Orange udalerriak goi-mailako hezkuntza ez unibertsitarioko osasun-formakuntzako zentro bat zuen.
Gertuen dauden herriak aldatu
Diagrama honek gertuen dauden herriak erakusten ditu.
Orange
Caderousse (5,5 km) Piolenc (5,6 km) Camaret-sur-Aigues (6,2 km) Sérignan-du-Comtat (6,5 km) Uchaux (7,4 km) Jonquières (8,0 km)Herri eta hiri senidetuak aldatu
Breda, Herbehereak (1963)
Biblos, Libano (2004)
Diest, Belgika (1963)
Dillenburg, Alemania (1963)
Jarosław, Polonia (2000)- Kielce, Polonia (1992)
- Rastatt, Alemania (1965)
Spoleto, Italia (1981)
Vélez-Rubio, Espainia (2004)
Weifang, Txina (2004)
Erreferentziak aldatu
- ↑ (Gaztelaniaz) Nicolás Homar Vives & Bartolomé Homar Graxell. Genealogia, Reyes y Reinos - Paises Bajos 07 ( 1559 - 1625 ). .
- ↑ (Gaztelaniaz) Nicolás Homar Vives & Bartolomé Homar Graxell. Maurice of Nassau. .
- ↑ (Gaztelaniaz) Frases De Federico I de Prusia. .
- ↑ (Gaztelaniaz) Carlos E. Corona, José A. Armillas Vicente. La España de las reformas. .
- ↑ (Frantsesez) Meteo France. Orange (84). in: Fiche Climatologique: Statistiques 1981–2010 et records..
- ↑ (Frantsesez) Infoclimat. Normes et records 1961-1990: Orange-Caritat (84) - altitude 53m. .
- ↑ Population et logements par commune depuis le recensement de 1962 (1961 pour les Dom) à 1999
- ↑ Logement, 1968-2007
- ↑ Population par sexe et âge quinquennal de 1968 à 1999. http://www.recensement-2007.insee.fr+(Noiz kontsultatua: 2010-07-13).
- ↑ Emploi et population active 1999 et 2007
- ↑ Revenus fiscaux des ménages en 2008
- ↑ Créations et stock d'établissements par commune en 2009
- ↑ Nombre d'équipements des services aux particuliers
- ↑ Nombre d'équipements et de services dans le domaine du commerce en 2009
- ↑ Exploitations agricoles
Kanpo estekak aldatu
- (Frantsesez)Résumé statistique INSEEren udalerriko estatistiken laburpena.
- (Frantsesez)Évolution et structure de la population INSEEren udalerriko datuen fitxa.
- (Frantsesez)France par comune Frantziako udalerri guztietako datu zehatzak mapa baten bitartez eskuragarri.
Datuak: Q187796
Multimedia: Orange (Vaucluse) / Q187796
