Lerga

Nafarroa Garaiko udalerria

Lerga[3][a] Euskal Herriko udalerri bat da, Nafarroa Garaia lurraldean kokatuta. Zangozako merindadean eta Zangozerria eskualdean dago, Iruñea hiriburutik 57,8 kilometrora. Altuera 479 eta 979 metro artekoa da, eta 21,75 km²-ko azalera hartzen du. 2023 urtea 49 biztanle zituen.

Lerga
 Nafarroa Garaia, Euskal Herria
Herriko enparantza
Lerga bandera
Bandera

Lerga armarria
Armarria


Map
Kokapena
Herrialdea Euskal Herria
Lurraldea Nafarroa Garaia
Merindadea Zangoza
EskualdeaZangozerria
Administrazioa
Estatua Espainia
Erkidegoa Nafarroa
BarrutiaAgoitz
Izen ofiziala Lerga
Alkatea
(2007-2023)
Ignacio Iriarte Marco
(talde independente)
Posta kodea31494
INE kodea31151
Herritarralergar
Geografia
Koordenatuak42°33′59″N 1°30′06″W / 42.56625937°N 1.50170355°W / 42.56625937; -1.50170355
Azalera21,75 km²
Garaiera479-979 metro
Distantzia57,8 km (Iruñetik)
Demografia
Biztanleria49 (2023:  7)
alt_left 20 (%40,8)(2019) (%71,4) 35 alt_right
Dentsitatea2,25 biztanle/km²
Zahartzea[1]% 45,05
Ugalkortasuna[1]‰ 0
Ekonomia
Jarduera[1]% 0 (2011)
Desberdintasuna[1]% 0 (2011)
Langabezia[1]% 3,61 (2013)
Euskara
Eremuaeremu mistoa
Euskaldunak[1][2]% 0,70 (2018:  %-3,25)
Datu gehigarriak
Webguneawww.lerga.es

Lerga Oibar ibarraren goialdean dago. Ibarreko herri bakanetakoa da, Bizkaia ibarreko herri txikiak izan ezik; izan ere, ez daude muino baten inguruan, haien garaiera nahikoa baita gainerako bailara ikusteko. Ipar-hego ardatz baten inguruan egituratuta dago, harrizko ertzak dituzten horma zuridun etxeen artean harriz egindako etxeak dituela. Bere mugartean, Epaitz herri hustua dago, Gurutze Sainduaren eliza oraindik zutik dagoen arren hondatuta dagoen egoera batean mantentzen dena, eta Aldea herri hustua.

Bertako biztanleak lergarrak dira.

Izena aldatu

Lerga beste hizkuntza batzuetan ere ezagutzen da, hala nola:

Gainera, toponimoa hainbat modutan agertu da historian zehar:[4]

  • Leerga (1104)
  • Lerga (1268)
  • Leerga (1270)
  • Lerrga (1280)
  • Lerga (1366)
  • Lerga (1534)
  • Lerga (1802)
  • Lerga (1925)
  • Lerga (1974)

Etimologia aldatu

Izena, euskal jatorrikoa, berdina da euskaraz eta hizkuntza erromantzeetan. Mikel Belaskoren ustez, "pinuen tokia" esan nahi du. (leher -"pinu"- + aga -lekua adierazten duen atzizkia-). Hala, Patxi Salaberriren proposamena onartu du, dokumentazioan eta Uxueko Lerbez izeneko parajean oinarrituta. Autore honek honako eboluzio hau proposatzen du: leherraga > leerraga > leerga > lerga, eta uste du interesgarria litzatekeela egia balitz, tinbre bereko bokalen xurgapena eta asimilazioa galtzeko azkartasuna berretsiko bailuke.

1979ko Euskal Herriko udalen izendegian, Euskaltzaindiak Leraga forma proposatzen zuen, 1990ean atzera egin eta Lerga aukeratu zuen arren.

Ezaugarriak aldatu

Armarria aldatu

Lergak arazo bat du bere sinboloekin. Izan ere, elizaren fatxadan, Nafarroako armarriaren bertsio bat agertzen da, herriko armarria dela baieztatzen duena. Paradoxikoa da, udalerri guztiek eta ia herri eta abizen guztiek besteengandik bereizi eta berezko zeinu gisa erabiltzeko heraldika irudikapen propioa duten lurralde batean, Lergak Nafarroako armarria erabiltzea, gainerako lurraldearekin erkide dena. Hori Iguzkitza udalerriaren kasuan ere gertatzen da, baina kasu bakanak dira.

Gauzak are gehiago korapilatzeko, Lerga abizenaren armarria eta udalerriarena guztiz desberdinak dira, eta hori normala da. Ezohikoa da armarri hori 1841tik udal zigiluan agertzen denaren oso antzekoa izatea, eta herriko armarria dela ziurtatzen duen udaletxeko fatxadako armarriaz bestelakoa izatea.

Eta, hori gutxi balitz, ezkutu "alternatibo" hori beste hainbat udalerriren armarria ere bada, hainbat kontzejuz gain: Cabredo, Arruazu, Artazu, Ezporogi, Girgillao, Saldias, Metauten, Oloritz eta Untzue.

Hauek dira lehen aipatutako ezkutuak:

Lergako armarriak
     
Fatxadako armarria Udal zigiluko armarria Lerga familiako armarria

Nafarroako Armagintza Liburuak dio Lergako armarria eta Iguzkitzakoa berdinak direla, beraz, hemen aipatutako lehena. Armarri hauek honako blasoia dute:[5]

« Lergako armarria Nafarroako armarria da, baina esmeraldarik gabe. »

Bandera aldatu

Ondorioz, Lergarako Nafarroako armarriaren antzekoa "baliozkotzat" joz, Lergako bandera hondo gorri baten gainean dagoen Lergako armarriak osatzen du, armarriaren azpian urrezko letretan "Lerga" inskripzioa duela. Hori da, gutxienez, udaletxeko balkoian erakusten den bandera.

Geografia aldatu

Lerga Oibar ibarrean dago, Zangozerria eskualdean, Nafarroa Garaia herrialdearen ekialdean.

Mugakideak aldatu

Ingurune naturala eta kokapena aldatu

Lerga Zangozako merindadearen hegoaldean kokatzen da, Erriberriko merindadearekin mugan. Herrira heltzeko N-121 errepidea hartu behar da Tafallara heldu arte, eta ondoren, San Martin Unxera doan ezkerreko errepidea. Lizarra eta Zangoza bitarteko NA-132 errepideak zeharkatzen du herria. Herria gune menditsu baten erdian kokatzen da, eta tontor handienen artean, Txutxu mendia (932 metro) nabarmentzen da.

Klima eta landaredia aldatu

Lergako klima tarteko mediterraneoa da, nabardura kontinentalarekin. Neguak hotzak eta euritsuak dira, eta udak beroak eta lehorrak. Urteko batez besteko prezipitazioak 500-600mm ingurukoak dira. Herrigunetik kanpo, itsasoaren mailatik 612 metrora, Nafarroako Foru Erkidegoko Gobernuak 1974an jarritako estazio meteorologikoa dago.[6]

Lerga inguratzen zuten jatorrizko hariztiak galdu egin dira gizakiaren eraginez, eta gaur egun XIX. mendetik aurrera birlandatutako larizio pinuaren (Pinus nigra) eta Austriatik ekarritako pinu beltzaren landaketak dira nagusi (guztira 150 hektarea).

Estazio meteorologikoa aldatu

Lergan dagoen, itsasoaren mailatik 612 metrora, Nafarroako Gobernuak 1974n jarritako estazio meteorologikoa dago.[7]


      Datu klimatikoak (Lerga, 1974-2020)      
 Hila   Urt   Ots   Mar   Api   Mai   Eka   Uzt   Abu   Ira   Urr   Aza   Abe   Urtekoa 
Erregistraturiko tenperatura maximoa (°C) 17.0 21.5 25.5 27.0 34.5 38.0 40.0 40.0 37.5 31.0 23.0 19.0 40.0
Batez besteko tenperatura maximoa (°C) 8.2 10.0 13.4 15.2 19.8 24.7 28.2 28.1 23.9 18.1 11.9 8.8 17.5
Batez besteko tenperatura (ºC) 4.7 6.0 8.8 10.6 14.6 18.8 21.7 21.7 18.2 13.6 8.4 5.5 12.7
Batez besteko tenperatura minimoa (°C) 1.3 1.9 4.2 5.9 9.4 12.9 15.1 15.3 12.5 9.1 4.9 2.2 7.9
Erregistraturiko tenperatura minimoa (°C) -10.0 -10.0 -10.0 -1.5 0.0 4.0 8.0 5.0 4.0 -1.0 -6.5 -8.5 -10.0
Batez besteko prezipitazioa (mm) 61.8 52.7 57.2 86.6 62.2 49.6 28.9 29.0 66.4 78.2 82.7 74.0 729.2
Prezipitazio maximoa 24 ordutan (mm) 48.6 34.5 68.7 59.0 37.0 54.2 42.5 86.3 118.5 64.7 78.7 54.7 118.5
Prezipitazio egunak (≥ 1 mm) 10.9 10.0 9.3 13.0 11.9 7.6 5.8 6.1 8.0 12.3 12.7 12.3 119.8
Elur egunak (≥ 1 mm) 2.3 2.7 1.5 0.9 0.1 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.1 0.1 3.2
Iturria: Nafarroako klimatologia zerbitzua[8]

Grafiko hau ezin da une honetan ikusi, software arazo bat dela eta. Lanean ari gara ahalik eta lasterren grafikoak berriro erakutsi ahal izateko.

Aukeratu beheko zatian urte-tarte bat, urte horiek goian xehetasun handiagoz ikusteko.

Ikusi edo aldatu datu gordinak.

Historia aldatu

 
Lergako hilarria

Erromatarren garaian, Lerga baskoien eremuan zegoen. Bertan Lergako hilarri ospetsua aurkitu zen, zaldun, lantzari eta beste irudi baten azpian izkribu bat dakarrena. Horri esker, II. edo III. mendean Lergan euskaraz egiten zela, garai hartako euskararen aldaera bat egiten zela, akitanieraz egiten zela, pentsa dezakegu. Hilarriko testua da: VMMESA HARFI NAR.HUN. GE. SI. A.BI. SVN. HA. RI. FI. LIO ANN. XXV. T.P.

Erdi Aroa aldatu

Leireko abadiak 1104n, dohaintza bidez, alodio bat jaso zuen bere barrutian, eta San Tomas elizak bere egoitzak. 1402an Ogerot Agramontekoa tokiko jauna zen, Ogerot Bardozekoa eta Lergaren semea, eta Elenarena, Joan Maulekoa, Arradako jaunaren alaba. Hiribilduari 1456n kuartelak bidaltzea onartu zitzaion, Nafarroako Gerra Zibilean jasandako pobrezia eta utzikeriagatik.

1456an, Nafarroa gerra zibilean zegoela, Joan II.a Aragoiko erregeak zergak ordaintzetik salbuetsi zituen lergarrak, herriak jasandako pobrezia eta utzikeria zirela eta. Dena den, zergak ordaintzeko salbuespenaren ordainetan, herritarren esku geratu zen gotorlekua defendatzeko ardura eta erantzukizuna. XV. mendearen erdialdera, San Ginese monasterioa eraiki zen (gaur egun eraikinaren hondarrak baino ez dira geratzen). Monasterioko aztarnen artean, bertan bizi ziren fraideen arrastoak dituen hilobia dago.[9]

Aro Modernoa aldatu

Ondoren erregeordera igaro zen eta 1556an kuarteletatik askatu zuten, herriak gotorlekua bere kontura mantentzeko betebeharra zuelarik.Hesi harresitu bat eta talaia-dorre bat ziren, eta haren hondarrek aurreko mendearen erdian irauten zuten, eta Induri mendiko gailur batean daude, herriaren bistan.

Lergako armarriak kate enblematikoak ditu, Antso VII.a Nafarroakoa erregeari Lergako mesnada batean lagundu izanaren oroimenez, jaurerriko noblearen agindupean, Navas de Tolosako guduan parte hartzeko. Gotorleku-hondakinak Galipentzuko jurisdikziokoak izan zitezkeen, nahiz eta Lergatik hurbil ez egon, baina mota guztietako beste bi gotorleku erregistratu behar ditugu, Lergari modu argiagoan erasandakoak; horietako batek neguko urak udara arte atxikitzen dituzten hobiak gordetzen ditu oraindik. Bada hain garaia ez den beste bat, baina eraitsiagoa. Bien artean Erriberri, Tafalla eta Zangozarako bideak igarotzen ziren.

Aro Garaikidea aldatu

1810. urteko martxoaren hasieran, Iberiar Penintsulako gerraldian, Frantzisko Xabier Mina gerrillarien partidako gerrillariek laurehun frantseseko zutabe bat eraman zuten erretiran Lergara, eta Oibarren harrapatu zituzten. Gerrillariak neka-neka eginda zeudenez, Lergara iristean, Minak jazarpena bertan behera uzteko agindu zuen. 1811ko ekainean, bi batailoi eta Frantzisko Espotz Mina jaunaren gerrillarien dibisioko zalditeria-eskuadroia Lergan bildu ziren, banandu behar izan ondoren, Puiutik gertu zeuden frantziar tropen talde indartsuek inguratuta ikusi zituztenean, galera handiak jasanda. Lergatik Zangozara abiatu ziren gerrillariak. 1811ko apirilean, Espozen gerrillarien bidaia Lergatik igaro zen, Galipentzutik etorrita eta Gareserako norabidean.[10]

1835-1845eko udal-erreformetara arte, alkate batek gobernatzen zuen, erregeordeak hiribilduak proposatuta izendatzen zuena, eta bi errejidorek eta bi diputatuk; azken lau horiek gobernu politikoaz arduratzen ziren, alkateak jurisdikzio zibila zuen bitartean. Elizari dagokionez, parrokiako abadea auzotarrek aurkezten zuten, eta zeuden bi onuradunak erregearen eta abadearen aurkezpenekoak ziren, etekina ateratzen zuen garaiaren araberakoak. XVIII. mendearen amaieran, San Gineseri eskainitako basilika bat ere bazegoen, tenplarioen komentu zahar baten hondarra, erregearen hornidurakoa zen priore bat.

XIX. mendearen erdialde arte, herria alkateak eta bi zinegotzik gobernatu zuten, erregeordeak izendaturik. Bitartean, herriko abadea, lergarrek aukeratzen zuten. 1927. urtean Lergako 52 biztanlek, lur-eremu handia erosi zioten Gendulaingo kondeari, guztira sei mila arroa, zerealen landaketarako eta larre moduan erabiltzeko. Herritarrek guztira 130 000 ogerleko ordaindu zizkioten kondeari. Hasieran, Madrilen bizi zen kondeak ez zizkien lurrak saldu nahi izan, baina Auspicio Precioso Corera abadearen laguntzari esker, lurren salmenta sinatu egin zuen, azkenik.[9]

Lergako udaletxea XIX. mendean eraiki zen, herriko enparantza nagusian. Eraikina indiano aberats baten diruaren laguntzarekin eraiki zen. 1936an udalak eraikinaren heren bat erosi eta udala harlanduzko eraikin dotore hartan ezarri zuen. XX. mendean zehar Lergak biztanleriaren bi heren galdu zituen, gehienbat Iruñera lan bila joandako biztanleak. Horrekin batera, herriko biztanleria zahartu egin zen: 1955. urtean 70 neska-mutil zituen eskola 1978. urtean itxi behar izan zuten ume falta zela eta. Ordutik, haurrek Zangozako eskoletara joan behar dute egunero. Herriak dituen 2.194 hektareetatik 335ek erabilpen komunala dute.

Demografia aldatu

2023 urteko erroldaren arabera 49 biztanle zituen Lergak.[11]

1842 1857 1860 1877 1887 1897 1900 1910 1920 1930 1940 1950 1960 1970 1981 1991 2001 2011 2021
302 439 464 455 454 493 509 483 381 328 343 350 401 291 168 113 90 74 46
Grafiko hau ezin da une honetan ikusi, software arazo bat dela eta. Lanean ari gara ahalik eta lasterren grafikoak berriro erakutsi ahal izateko.

Ekonomia aldatu

Lergako jarduera ekonomiko nagusia nekazaritza da. Hau da, herriko biztanle gehienak lehen sektorean aritzen dira. Industrian eta zerbitzuetan aritzen diren biztanleek inguruko herrietan egiten dute lan. Landatzen diren laboreen artean, zerealak, larreak, olibondoak eta mahastiak aipagarri dira.

Lergako upategia 1941ean sortu zen, 53 bazkideren eskutik. Bazkideak mahastien jabeak dira eta 150.000 pezetako kapital soziala zeukan enpresa sortu zuten. Gaur egun, 40 hektarea mahasti garnatxa daude herrian, batez beste 75 urtetik gorako adinarekin. Mahastietako batzuk XIX. mendekoak dira, eta horiek dira filoxera izurritea gainditzeko ahalmena izan dutenak.

2003. urtean upategiaren birmoldaketa eta handitzea hasi zen. ADA Upategiaren instalazio berriak 2005eko abenduaren 15ean inauguratu ziren. ADA Upategien jabetzako mahastiek 323 hektareako azalera hartzen dute gaur egun. Garnatxa mahastiaz gain, gaur egun Merlot eta Cabernet Sauvignon mahastiak ere erabiltzen dira.

Gainera, udalerriaren ipar-mendebaldean, Gerindako mendilerroan, Nafarroako Gobernuak eraikitako "Lerga" izeneko parke eolikoa dago. Haren potentzia 25,08 megawattekoa da. Parkearen jabea Acciona da gaur egun.

Politika aldatu

Lergako udaletxea herrigunean dago, eta idazkaria, era berean, Zareko eta Eslabako Udaletako idazkaria da. Udalbatza udalerriko alkateak eta bi zinegotziak osatzen dute. Egungo alkatea Marco Iriarte Ignacio da, Lergako Talde Independentea zerrendako hautagai gisa aurkeztu zena.

Hauteskundeak aldatu

Udal hauteskundeak aldatu

Alderdia Legealdiko eserlekuak, hasiera-urtearen arabera
1979 1983 1987 1991 1995 1999 2003 2007 2011 2015 2019
Lergako Talde Independentea - - - - - - - 1 3 3 3
Nafar Herriaren Batasuna - - - 5 5 - - - - - -
Zentro Demokratikoaren Batasuna 4 - - - - - - - - - -
Lergako Hautesle-Elkarte Popularra 1 - - - - - - - - - -

Foru hauteskundeak aldatu

Hauek dira Nafarroako Parlamenturako hauteskundeen azken bi deialdiak:

2019ko Nafarroako Parlamenturako hauteskundeak
Alderdia Bozak
guztira % +/-
 Navarra Suma 15 34,09 -
 Geroa Bai 14 31,82 8
 Nafarroako Alderdi Sozialista 7 15,91 1
 Euskal Herria Bildu 4 9,09 0
 Ahal Dugu 3 6,82 10
 Nafarroako Ordezkaritza Kanabikoa 1 2,27 1
2015eko Nafarroako Parlamenturako hauteskundeak
Alderdia Bozak
guztira % +/-
 Nafar Herriaren Batasuna 13 26,00 ?
 Ahal Dugu 13 26,00 ?
 Nafarroako Alderdi Sozialista 6 12,00 ?
 Geroa Bai 6 12,00 ?
 Euskal Herria Bildu 4 8,00 ?
 Nafarroako Alderdi Popularra 2 4,00 ?
 Izquierda-Ezkerra 2 4,00 ?
 Batasuna, Aurrerapena eta Demokrazia 2 4,00 ?

Udala aldatu

Udalaren egoitza eta udaletxea erdialdean dago.

Herriko plaza nagusian kokatua, XIX. mendean eraiki zuen herriko dirudun indiano batek, bere etxebizitza izan zedin. 1936an udalak etxearen heren bat erosi zuen eta bertan udal bulegoak ezarri zituen. Eraikina harrizko harlanduz egina dago eta ate eta leihoetako apaindura nabarmentzen dira.

  • HELBIDEA: San Miguel kalea z/g

Egungo banaketa aldatu

Lergako Udala zinegotzik eta alkateak osatzen dute, demokratikoki hautatuak. Alkatea Ignacio Iriarte Marco da, Lergako Talde Independentekoa. Zinegotziak 2 daude:

  • Rosario Zabaleta Perez (Lergako Talde Independentea)
  • Estanislao Jose Marco Ezkurra (Lergako Talde Independentea)

Alkateak aldatu

1979tik, Lergak 3 alkate izan ditu:

Alkatea Agintaldi hasiera Agintaldi amaiera Alderdia[12]
Emilio Marco Zarategi[13] 1979 1983 Zentro Demokratikoaren Batasuna
Emilio Marco Zarategi[13] 1983 1991 kudeaketa-batzordea
Teresa Garaioa Galar 1991 1999 Nafar Herriaren Batasuna
Teresa Garaioa Galar 1999 2007 kudeaketa-batzordea
Ignacio Iriarte Marco[14] 2007 jardunean Lergako Talde Independentea

Kultura aldatu

Euskara aldatu

Luis Luziano Bonapartek, 1869an, Lerga atzerakada-eremuan sailkatu zuen, non euskarak hain atzerakada handia izan duen, non bertako hiztunik apenas geratzen den.[15]

Koldo Zuazok, 2010ean, Lerga ez-euskal-eremuan sailkatu zuen.[16]

Nafarroako Gobernuak onartutako Euskararen Foru Legearen arabera, Lerga eremu ez-euskalduneko udalerria izan zen 2017ko ekainera arte, eta hori zela eta, hizkuntza ofizial bakartzat gaztelania zuen. 2017ko ekainaren 22an Nafarroako Parlamentuak eremu mistora pasatzea erabaki zuen, beste 43 udalekin batean.

2001eko erroldaren arabera, herritarren %3,33ak zekien euskaraz hitz egiten, 2010ean % 3,95ak eta 2018an % 0,70ak.

Jaiak aldatu

Ondasun nabarmenak aldatu

Lergar ospetsuak aldatu

Irudiak aldatu

Oharrak aldatu

  1. /léɾɣ̞a/ ahoskatua (laguntza)
    Azentua: zorrotza lehenengo silaban silaban

Erreferentziak aldatu

  1. a b c d e f Euskal Herriari Begira. Udalbiltza.
  2. Nafarroako Gobernua. (2018). Nafarroako Datu Soziolinguistikoak. Euskarabidea, 50-55 or..
  3. Euskaltzaindia. 155. araua: Nafarroako udal izendegia. .
  4. «Lerga - Lekuak - EODA» www.euskaltzaindia.eus (Noiz kontsultatua: 2021-08-30).
  5. Otazu Ripa, Jesús Lorenzo. (D.L. 1977). Heraldica municipal, merindad de Sangüesa (I) : Abaurrea-Izalzu. Diputación Foral de Navarra, Dirección de Turismo, Bibliotecas y Cultura Popular ISBN 84-235-0076-4. PMC 911388951. (Noiz kontsultatua: 2021-08-31).
  6. Nafarroako Foru Erkidegoko Meteorologi Agentziaren webgunea.
  7. Meteo Navarra. «Estazioko datuak - Lerga» meteoeu.navarra.es (Noiz kontsultatua: 2021-09-01).
  8. Lergako estazioko balio klimatologikoak. Nafarroako Gobernua (Noiz kontsultatua: 2020-08-24).
  9. a b Nafarroako Entziklopedia Handia | LERGA. (Noiz kontsultatua: 2022-04-16).
  10. (Gaztelaniaz) «LERGA - Auñamendi Eusko Entziklopedia» aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus (Noiz kontsultatua: 2022-04-16).
  11. «Lerga» www.ine.es (Espainiako Estatistika Institutua) (Noiz kontsultatua: 2021-08-31).
  12. (Gaztelaniaz) «Base de datos de Alcaldes y Concejales:: Ministerio de Política Territorial y Función Pública ::» www.mptfp.gob.es (Noiz kontsultatua: 2020-05-05).
  13. a b «LERGA - Auñamendi Eusko Entziklopedia» aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus (Noiz kontsultatua: 2022-05-03).
  14. (Gaztelaniaz) Viaintermedia.com. «Eolikoa - Espainiako herrietako alkateen manifestua» Energías Renovables, el periodismo de las energías limpias. (Noiz kontsultatua: 2022-05-03).
  15. Luis Luziano Bonaparte. Carte des Sept Provinces Basques, montrant la delimitation actuelle de l´euscara, et ses divisions en dialectes, sous-dialectes et varietés, 1863.
  16. Koldo Zuazo. El euskera y sus dialectos. Alberdania, 2010.

Ikus, gainera aldatu

Kanpo estekak aldatu