Izei zuri
Izei zuria (Abies alba) Pinaceae familiako zuhaitz hostoiraunkorra da. 50 metrorarteko altuera lor dezake eta piramide formakoa da. Hostoak orratz formakoak eta zapalak dira. Gainazaletik berde ilunak badira ere, azpialdean zuriak diren bi estoma zerrenda dituzte. Monoikoak direnez, lore eme zein arrak ale berberean daude, arrak adaburu guztian eta emeak goiko partean. Pinaburuak tenteak eta oboideak dira eta ezkatez babesturik daude; hazi hegaldunak gordetzen dituzte eta konoa heltzen denean ezkatak askatzen dira. Udaberrian loratu eta udazken berean heltzen dira pinaburuak.
| Izei zuria | |
|---|---|
 | |
| Iraute egoera | |
 Arrisku txikia (IUCN 3.1) | |
| Sailkapen zientifikoa | |
| Erreinua | Plantae |
| Klasea | Pinopsida |
| Ordena | Pinales |
| Familia | Pinaceae |
| Generoa | Abies |
| Espeziea | Abies alba |
| Banaketa mapa | |
 | |
| Datu orokorrak | |
| Gizakiak ateratzen dizkion produktuak | silver fir oil (en)  eta silver fir wood (en) |
Europako erdialde, mendebalde eta hegoaldean banaturik dago, normalean nahiko garaiera altuetan, eta Iberiar penintsulan Pirinioetan soilik hazten da. Euskal Herriari dagokionez, Nafarroa eta Zuberoan baino ez dira topatzen espezie honen populazio naturalak, 800 - 900 metrotik gotti. Iratiko basoa espezie honen mendebaldeko muga naturala da. Gehienetan pagoarekin baso mistoak sortzen ditu eta garaiera handienetan, mendi-pinuarekin ere bai. Egurrak erretxina gutxi duenez gero, musika instrumentuak eta kaxak egiteko erabiltzen da, eta bere hostoetatik ateratzen diren olioak oso preziatuak dira bernizak eta baltsamoak egiteko. Zura biguna, arina eta erresistentea, eraikuntzan erabilia Europa Erdi eta Ekialdean. Enborretik taninoa ateratzen da, larruen ontze prozesuetan erabiltzen dena.
Bulgariako izeia (Abies borisii-regis) eta Siziliako izeia (A. nebrodensis) senideak ditu baina, aditu batzuen ustez, hauek A. alba var. acutifolia eta A. alba var. nebrodensis izeneko aldaerak besterik ez dira.
Morfologia aldatu
Gimnospermo gehienak bezala, hostoiraunkorra da eta 50 metroko altuera lor dezake. Enborraren azala zuria da. Gaztetan nahiko leuna izaten da, hots, zartadurarik gabea, baina zahartu ahala zartatu egin daiteke. Adarkadura enborrarekiko perpendikularki hazten da, eta zenbat eta gorago egon, adarrak finagoak eta motzagoak dira. Ale gazteek forma konikoa eta estua dute, eta paraboliko zilindrikoa helduenek. Enborra 6 metroko diametroa neurtzera hel daiteke, baina 150 eta 200cm ingurukoa izan ohi da ale helduetan. Baldintza faboragarrietan 500 edo 600 urte izatera hel daiteke, 60m-ko altuera lortuz.[1]
Hostoak aldatu
Orratz formakoak dira eta adaxka osoan zehar sakabanatuta agertzen dira. Bakunak dira, zapalak eta 3 zentimetroko luzera lor dezakete. Gainalde berde iluna duten arren, azpialdean zuriak diren bi estoma zerrenda dituzte eta, punta pixka bat biribildua dutenez, ez dute ziztatzen.
Loreak aldatu
Espezie monoikoa denez, zuhaitz berean lore ar eta emeak garatzen dira. Loreak unisexualak dira, eta infloreszentziak eratuz agertzen dira. Infloreszentzia arrak kono zintzilikari horixkak dira; adaxka guztietan agertzen dira. Emeak, aldiz, puntatik gertu kokatzen dira eta, gimnospermo gehienetan gertzatzen den bezala, arrek baino egitura deigarriagoa dute. Berdexkak eta tenteak dira eta, anemofiliaren bidez ernaldu ostean, pinaburuak emango dituzte.
Pinaburuak aldatu
Pinaburuak zuhaitzaren goialdean kokatzen dira eta 10-20 zentimetrokoak, obatuak eta tenteak dira. Gazteak direnean berdexkak dira, baina heldu ahala marroi kolorea hartzen dute. Ezkatez eratuta daude eta bertan hazi hegaldunak gordetzen dituzte. Ezkatak, pinaburua heltzean eta haziak askatzean, erori egiten dira, pinaburuaren erdiko ardatza agerian utziz. Haziak hiruki formakoak eta hegaldunak dira; haizearen bidez barreiatzen dira.
Banaketa aldatu
Europako erdialde, mendebalde eta hegoaldeko espeziea da. Euskal Herrian Nafarroa eta Zuberoako Pirinioetan topatzen da. Izan ere, Pirinioak hego-mendebaldeko banaketa muga dira, nahiz eta Antzinaroan askoz banaketa zabalagoa zuen[2].
Ekologia aldatu
Hotza jasateko gai bada ere, izozte haundiekiko jasankortasun txikia du eta, klima hezeak edo oso hezeak nahiago dituen arren, noizbehinkako lehorteak jasan ditzazke. Bestalde, lurzoruarekiko exigentzi maila txikia duenez, bai pH eta mantenugaiei dagokionez, ia edozein lurzoruri lotuta haz daiteke; hala ere, nahiago ditu karetsuak, emankorrak, ureztatuak eta sakonera nahikotxokoak. Ez du poluzioa oso ongi jasaten. Gaztaroan itzala behar izaten du.
Fenologia aldatu
Loraldia 25-35 urteko banakoetan hasten da ale isolatuetan, eta 60-70 urteko aleetan multzoka daudenean, eta adinaren arabera oso irregularra da. Izei zuria monoikoa da, eta beraz, lore eme eta arrak ale berean sortzen dira, baina espazialki banandurik: lore emeak kopako adar altuenen amaieran kokatu ohi dira, eta arrak aldiz emeen azpikaldean. Loraldi periodoa apirila eta ekaina tartean gertatzen da, eta hazi helduak nagusiki haizearen bidez zabaltzen dira urte bereko iraila eta urrian. Beste generotako koniferoak ez bezala, konoak oso tenteak dira eta heldutasunean desegiten dira, adarretan konoaren ardatza soilik geldituz. Haziaren latentzia haren azaleko olio eterikoei esker lortzen da (terpenoak, adibidez), neguan zehar. Haziak hozitzeko hotzetan estratifikazioa eta sei aste baldintza hezeetan eskatzen du. Udazkenean landatzen badira, emaitza egokiak lor daitezke. [3]
Erabilerak aldatu
Zuhaitz espezie honen atal bat baino gehiago ustiatzen da. Hostoetatik ateratzen diren olio lurrunkorrak bernizak eta baltsamoak egiteko erabiltzen dira; gainera, propietate desinfektatzailea dutela pentsatzen da, eta asmaren kontra erabiltzen dira. Infusioak egiteko begiak erabiltzen dira, eta enborretik erauzten diren taninoak larruen ontze prozesuetan baliatzen dira.
Enborraren erretxina kantitate txikia, arintasuna, sendotasuna eta biguntasuna direla eta, musika eta bestelako tresnak egiteko material ezin hobea da. Antzinako greko eta erromatarrek etxebizitzak eta ontziak egiteko erabiltzen zuten. Bestalde, apaingarri bezala balio du, eta Gabonetako zuhaitz gisa erabiltzen da. Horretarako, oso zuhaitz gazteak edo helduen adarkadura handiak baliatzen dira.
Espezieen arteko elkarrekintzak aldatu
Baso menditarrak sortzen ditu pagoarekin batera. Hazien sakabanaketarako ahalmen handia duenez, landare aitzindaria da, hau da, segida ekologikoan, sastrakadien fasetik basora pasatzean hazten den lehen zuhaitz espezietako bat da. Hazkuntzarako ahalmen handia du hasieran, eta urteak pasa ahala hazkuntza motelagoa izaten du.
Ezagutza genetikoa aldatu
Abies alba haizearen bidez polinizatzen den espezie exogamoa da, orokorrean. Ale heldu kopuru askoko azaleratan, exogamia portzentaia %80koa baina handiagoa izatera hel daiteke ekoiztutako hazi guztiekiko, beste konifero espezie batzuen kasuen antzera. Hala ere, azalera demografiko txikiagoko lekuan, lore ekoizpen baxuko urtetan, autopolinizazioa gerta daiteke (kasu batzuetan, zuhaitz baten hazien %95ek autopolinizazioa paira dezakete). Markatzaile biokimiko eta molekularren bidez egindako hedapenaren ikerketek errefugio glaziarrak iradokitzen dituzte Pirinio, Frantzia ekialde eta erdialdean, Italia hegoalde eta erdialdean eta Balkanen hegoaldean. Badaude ebidentziak zeinak Italiako eta Balkanetako errefugioetatik gaur egungo kokapenera migratu dutela adierazten duten.
Bere aldakortasun morfologikoaren ondorioz, beste koniferoak baina aldakortasun gutxiagoko zuhaitza kontsideratua izan da, baina, landa entsaituetako analisi genetiko eta laborategiko probek aldakortasun nabariak adierazi dituzte hilkortasun, hazkuntza, ezaugarri ekofisiologiko eta biokimikoetan distribuzio area ezberdinetako populazioen artean. Ezberdintasunak nahiko handiak izanik, kausak faktore ezberdinen eraginez izan daitezkeela ondorioztatu da: populazio ezberdinen arteko banaketa edota hedapen ahalmen murriztua, edota izeiaren polen ale handiegien ondorioz. Populazioen barnean, ebaluaturiko dibertsitatea murrizten da errefugioko distantzia handitzen den heinean.
Dibertsitate genetikoarekiko mehatxuak aldatu
Izei zuria ez dago mehatxupean. Azken 200 urteetan, ordea, Europan hartzen duen tokia nabarmenki murriztu da. Honen arrazoi nagusiak deforestazioa eta gehiegizko ustiatzea, garapen azkarreko espezieen erabilera, kudeaketa desegokia, ingurumen-kutsadura eta animalia basatiek eragindako kalteak dira.
Beste alde batetik, XIX eta XX. mendeetan espezieak gainbehera bortitza jasan zuen, batez ere bere banaketaren erdialdean eta ipar-ekialdean. Honen eragile hainbat faktore biotiko eta abiotiko izan daitezke, seguraski moldaketa falta eta zonalde espezifikoen populazoaren gutxiegizko dibertsitate genetikoarekin batera. Bere banaketaren ipar-ekialdean gehienbat talde txikietan edo bakarka agertzen da. Hala ere, hobekuntza bat hauteman daiteke 90. urteetan erdialdean eta ipar-ekialdean, kutsaduraren murrizketaren ondorioz.
Gaur egun, gestoreek birsorkuntza naturala bermatzen dute, landaketak egiten dituzte... baina oraindik mehatxuak daude izeiaren aurka. Esate baterako, belarjaleek eragindako kalteek birsorkuntza natural eta artifiziala oztopatzen dute. Banako gutxi dauden zonaldeetan, autopolinizazioak eta anai edo erdi-anaien arteko gurutzamenduak bariazio-genetikoa murriztu dezakete. Azkenik, aldaketa klimatikoa izei zuriarentzat mehatxua bihurtu liteke, izan ere, tenperatura igoerak, ebapotranspirazio handipenak eta prezipitazio jaitsierak bere habitatan aldaketa esanguratsuak eragingo lituzke, eta honek, era berean, parasito eta gaixotasunak ekarri ahal lituzkelako.
Hainbat eskualdetan izei mediterraniarrak beste izeiak dauden tokitan landatzen dira, urtaro lehorragoetan. Bi izei taldeak erraz gurutzatzen dira eta espezie arteko gene fluxu horrek mehatxu genetikoa bihurtu liteke tokian-tokiko genotipoak babestuta dauden tokietan, edota moldatze lokala epe-luzeko biziraupena bermatzen duen tokietan. [1]
Erreferentziak aldatu
- ↑ a b (PDF) Guía técnica para la conservación genética y utilización. .[Betiko hautsitako esteka]
- ↑ (Ingelesez) Pèlachs, Albert; Pérez-Obiol, Ramon; Ninyerola, Miquel; Nadal, Jordi. (2009-09-01). «Landscape dynamics of Abies and Fagus in the southern Pyrenees during the last 2200 years as a result of anthropogenic impacts» Review of Palaeobotany and Palynology 156 (3): 337–349. doi:. ISSN 0034-6667. (Noiz kontsultatua: 2020-12-13).
- ↑ (PDF) Guía técnica para la conservación genética y utilización. .[Betiko hautsitako esteka]
- Edukiaren zati bat EuskalNatura.eus webgunetik hartu da, copyrightaren jabeak onartu baitu hango testu-edukiak Euskarazko Wikipedian CC BY-SA 3.0 ES Aitortu-PartekatuBerdin 3.0 Espainia lizentziarekin argitaratzea, baldin eta iturria aipatzen bada (ikusi eztabaida orria).
Kanpo estekak aldatu
- Aitziber ZUFIAURRE: Abies alba Euskalnatura.net
Datuak: Q146992
Multimedia: Abies alba / Q146992
Espezieak: Abies alba
