Wikipedia

Hamilkar Barka

Hamilkar Barka edo Barkas (K.a. 275-228) kartagotar jeneral eta estatu-gizona izan zen, Barzida familiaren buruzagia, eta Hanibal, Hasdrubal eta Magonen aita. Hasdrubal Ederraren aitaginarreba ere izan zen.

Hamilkar Barka

Bizitza
JaiotzaKartago, K.a 270 aldean
HerrialdeaAntzinako Kartago
HeriotzaJúcar, K.a. 228 (46/47 urte)
Heriotza modua: itotzea
Familia
Seme-alabak
LeinuaBarzidak
Jarduerak
Jarduerakpolitikaria eta ofizierra
Zerbitzu militarra
Adar militarramilitary of ancient Carthage (en) Itzuli
Parte hartutako gatazkakLehen Gerra Punikoa

Hamilkarrek kartagotarren lehorreko indarrak agindu zituen Sizilian, K.a. 247 eta K.a. 241 bitartean, Lehen Gerra Punikoaren azken etapetan. Bere armada osoa batuta edukitzeko gai izan zen eta Sizilian erromatarren kontrako gerrilla arrakastatsu bat zuzendu zuen. Hamilkar Kartagora erretiratu zen K.a. 241ean bake itunaren ondoren, Kartago garaitua izan ondoren.

K.a. 240. urtean Mertzenarioen gerra piztu zenean, Hamilkarrek Kartagoko armadaren buru izendatu zuten, eta gatazka hori arrakastaz amaitzeko funtsezkoa izan zen. Hamilkarrek Iberiar penintsulan espedizio kartagotarra agindu zuen, K.a. 237an, eta zortzi urtez Kartagoko lurraldea zabaldu zuen, K.a. 228an batailan hil aurretik. Beharbada, berak ezarri zion Hanibal semeari Bigarren Gerra Punikoaren estrategia, Erromatar Errepublika menderatzear jarri zuena.

Izena aldatu

Artikulu nagusiak: Hamilkar, BRQ eta Barzidak

Hamilkar Hamilcas izenaren latinizazioa da (grezieraz Ἁμίλίας), feniziar-kartagotar semitiko arruntaren forma helenizatua ḤMLK (punikoeraz: 𐤇𐤌𐤋𐤊)[1][2] edo ḤMLQRT (𐤇𐤌𐤋𐤒𐤓𐤕), Melqarten esklabo[1].

BRQ (𐤁𐤓𐤒) izenak trumoia edo tximista esan nahi du. Barq, izen arabiarrarekin, maltera Berqa hitzarekin eta hebreerazko Barak izenarekin lotuta dago, eta Keraunos greziarraren baliokidea da, Hamilkar eta Hanibal izenak oso arruntak ziren garai hartan komandante askoren artean[3].

Lenenengo urteak aldatu

Gerra Punikoen aurrean, Barka familiaren jatorriari edo historiari buruz ezer gutxi dakigu. Tony Bath aipatuz, jatorrian Zirenetik zetorren Barka familia indartsua zen, baina garai hartan ez zen Kartagoko lehen familien kategoriakoa[4]. Zoritxarrez, Tony Bathek erreferentziak alde batera utzi ditu. Lance Sergek dio Hamilkarren familia Kartagoko lurreko aristokraziaren kide zela[5]. Hamilkar 28 urteko gaztea zen K.a. 247an, Siziliako agindua jaso zuenean. Ordurako, hiru alaba zituen eta bere seme Hanibal urte berean jaio zen.

Siziliako egoera aldatu

Kartagotarrek K.a. 249an, Drepanoko guduan garaipena lortu ondoren, itsasoaren agintea lortu zuten, baina Sizilian bi hiri bakarrik zituzten: Lilibeo eta Drepano Hamilkarrek agintea hartu zuenerako. Garai hartan, Kartagoko estatua lurreko aristokraziak zuzentzen zuen, eta nahiago zuten Afrikako iparraldean botere punikoa zabaltzea, Sizilian politika oldarkorra egitea baino. Hannon Handiak[6], Afrikako operazioen arduradunak, K.a. 248-241. urteen artean lurralde handia konkistatu zuen[7]. Edozein modutan, Kartagok gatazka luzearen tentsioa sentitzen zuen; Sizilian flota eta soldaduak mantentzeaz gain, Afrikako iparraldean libiarrekin eta numidiarrekin borrokan ari zelako[8]. Hamilkarri dagokionez, nahiko armada txikia eman zitzaion, kartagotar flota pixkanaka erretiratzen zen bitartean, beraz, K.a. 242rako, Kartagok ia ez zuen Sizilian ontzirik[9].

Hamilkar Sizilian aldatu

Kartagoko senatuak, ziurrenik, pentsatu zuen Erroma garaitua zela eta horregatik Sizilian armada gutxi zuen[10]. Indar txikiarekin eta soldadu berriak kontratatzeko dirurik gabe, Hamilkarren helburu estrategikoa, ziur aski, geldialdi bati eustea zen, ez baitzuen gerra irabazteko baliabiderik, ezta bakea finkatzeko agintaririk ere[11]. Hamilkarrek mertzenarioen armadan agintzen zuen, hainbat nazionalitatez osatuta, eta indar hori arrakastaz gidatzeko gaitasunak eta trebezia erakutsi zuen zelaiko komandante gisa. Armen taktika konbinatuak erabili zituen, Alexandro eta Pirro bezala[12], eta bere estrategia Kinto Fabio Maximok Bigarren Gerra Punikoan erabilitakoa izan zen, modu ironikoan Hanibalen aurka, Hamilkar Barkaren seme zaharrena, Italian, K.a. 217an. Hauxe zen bi indarren arteko aldea: Fabiok aurkariaren aurrean armada handiago bat zuzentzen zuen, ez zuen arazorik horniduran eta maniobrak egiteko tartea zuen. Hamilkar, berriz, gehienetan estatikoa zen, erromatarrek baino askoz armada txikiagoa zuen eta Kartagotik itsasoko hornikuntzen menpe zegoen.

 
Kartagoren hondakinak

Panormo (K.a. 247-244) aldatu

Hamilkarrek, K.a. 247ko udan agintea hartu zuenean[13], mertzenario errebeldeak (soldata jaso ez zutelako matxinatu zirenak) zigortu zituen; horietako batzuk gauez hil, beste batzuk itsasoan ito[14], eta asko sakabanatu egin zituen Afrikaren iparraldean. Armada eta flota murriztuta, Hamilkarrek operazioak hasi zituen[15]. Erromatarrek beren indarrak banatu zituzten, Luzio Zezilio Metelo kontsula Lilibeotik gertu zegoen, Numerio Fabio Buteo Drepano setiatzen ari zen bitartean. Hamilkarrek, ziurrenik, borroka konkretu bat egin zuen Drepanon[14], baina hori zalantzan dago[16]. Hamilkarrek, hurrengoan, Locri arpilatu zuen, Brution eta Brindisi inguruan, K.a. 247an[17], eta bueltan posizio sendoa hartu zuen Erkte mendian [oh 1][18]. Panormon, eraso guztiei aurre egiteaz gain, itsasoko erasoak antolatu zituen Catanatik[19], Sizilian, Italiako Cumaseraino[20]. Armadaren espiritua hobetzeari ekin zion, indar oso diziplinatua eta moldakorra lortu zuen. Hamilkarrek borroka handirik irabazi ez bazuen ere, edo erromatarren eskuetan galdutako hiriak berreskuratu ez batzituen ere, etengabeko kanpaina egin zuen erromatarren aurka, baliabideen etengabeko drainatze egin ondoren; alabaina, Hamilkarrek Panormo berreskuratzea espero bazuen ere, huts egin zuen bere estrategian. Hala ere, Marko Otazilio Kraso eta Markao Fabio Lizino kontsulen erromatar indarrek ezer gutxi lortu zuten K.a. 246an Hamilkarren aurka, eta K.a. 245. urteko kontsulek, Marko Fabio Buteon eta Atilio Bulbo, ez ziren hobeak izan.

Eryx (K.a. 244-241) aldatu

K.a. 244an, Hamilkarrek gauean bere armada itsasoz mugitu zuen[21] antzeko posizio batera, Eryx mendiaren magalera (Monte San Giuliano)[22], bertatik Drepano setiatutako goarnizioari laguntza eman ahal izan zion. Hamilkarrek Eryx hiria setiatu zuen, erromatarrek K.a. 249an harrapatutakoa, erromatarren goarnizioa suntsitu ondoren, kartagotarrak kokatu ziren gailurreko erromatar goarnizioaren eta hauek mendiaren oinean zuten kanpamentuaren artean[23]. Geroago, Hamilkarrek populazioa Drepanora eraman zuen[21]. Hamilkarrek beste bi urtez bere karguan oztoporik gabe jarraitu zuen, errepidez hornitua zen Drepanotik[24], garai hartan kartagotar ontziak Siziliatik kanpo bazeuden ere eta itsas erasoak ez ziren abiarazi[9]. Erasoetako batean, Bodostor izeneko komandante baten tropek, Hamilkarren aginduaren aurka, lapurretan ari zirenean, erromatarrek harrapatu eta anitz hildako eragin zituzten haien artean. Hamilkarrek tregoa eskatu zuen bere hildakoak lurperatzeko. Fundanio erromatar kontsulak (K.a. 243/2) harrokeriaz erantzun zion Hamilkarrek bizirik zeudenak salbatzeko tregoa eskatu behar zuela eta eskaera baztertu zuen[25]. Bestalde, Hamilkarrek, handik gutxira, erromatarrei hildako batzuk eragin zizkienean eta, erromatar kontsulak bere hildakoak lurperatzeko su-etena eskatu zionean, Hamilkarrek onartu zuen esanez bere liskarra biziekin bakarrik izan zela eta hildakoek, jada, euren zorrak ordaindu zituztela[26].

Hamilkarren ekintzak zirela eta, garaitua izateko zaitasuna, eta Lilibeoko setioko geldialdia kontuan hartuz, erromatarrak K.a. 243an flota bat eraikitzen hasi ziren itsasoan abantaila hartzeko. Hala eta guztiz ere, etengabeko liskarrekin garaipen erabakigarri bat lortzen ez zenez, Hamilkarren tropa batzuen moralak behera egin zuen. Hortaz, 1.000 mertzenario zelta saiatu ziren traizioa egiten kanpamentu punikoa erromatarrei ematen[27]. Hamilkarrek sari dezente agindu behar izan zuen bere armadaren moralari eusteko, gerora Kartagorentzat arazo larriak sortuko zituena.

Erromatarren erantzuna: finantziazio pribatuko flota aldatu

Erromatar Errepublikak, ia porrot egoeran zegoenez, Lazioko herritar dirudunei maileguak eskatu zizkion 200 quinquerremeko flota baten eraikuntza finantzatzeko. Hau egin ondoren, kartagotar posizioak Sizilian blokeatu zituen 242an[28], Drepanoko portua eta Lilibeoko aingurak harrapatuz, erromatar soldaduek Drepano inguruan setio lanak egiten zituzten bitartean. Hobekien entrenatutako flota erromatarrak[29], Egada uharteetako guduan, azkar eratutako flota punikoa garaitu zuen, tripulazio urriagoa eta gaizki entrenatua zuelako eta, K.a. 241ean, lortu zuen Sizilia Kartagotik banatzea. Kartagotarren senatuak bake baldintzak eskatu zizkion erromatar komandante garaileari, Gaio Lutazio Katulori, eta Hamilkar Barkari negoziazioak irekitzeko baimena eman zion. Porrotaren erantzukizuna saihesteko, Hamilkarrek, Giskon, Lilibeoko komandante kartagotarra, izendatu zuen elkarrizketak zuzentzeko. Ohikoa zenez, Kartagok jeneral eta almirante garaituak Ehun eta lauren kontseiluaren aurrean eramaten zituen. Modu horretan, Hamilkar epaitua izateko aukeratik urrundu zen, erromatar terminoak oso zorrotzak baziren, kartagotar agintariek kulpa-hartzaile bat bilatzen ohi zutelako[30].

Lutazioren bakea. Itunaren baldintzak aldatu

Itun horrek bi potentzien arteko aurreko aurreko guztiak ordeztu zituen. Lutaziok Giskoni ezarritako hasierako baldintzak hauek izan ziren[31]:

  • Kartagotarrek Sizilia osoa utziko dute.
  • Kartagok ez die gerra egin behar Sirakusari eta euren aliatuei.
  • Kartagok Eubeako zilarrezko 2.200 talentu (56 tona) ordainduko dizkio Erromari 20 urteko epe batean, erreparazio gisa.
  • Kartagotar armadak armak eta erromatar desertore guztiak entregatuko ditu berehala.

Hamilkar Barkak desertore erromatarrak entregatzeko edo kartagotar soldaduak armagabetzeko eskaria arbuiatu zuen, nahiz eta Lutaziok mehatxatu zuen armada punikoa uztarripean pasatuko zuela[32]. Azkenean, Lutaziok amore eman zuen eta soldadu kartagotarrrak Siziliatik armekin irten ziren, euren ohorea ukitua izan gabe[33] eta inolako mendekotasun zantzurik gabe. Hau izan zen erromatarrek etsai garaitu bati eman zioten ez ohiko keinu bat. Baliteke desertore erromatarrak geroago entregatu izana[34].

Lutaziok ez zuen autoritaterik izan Hamilkarrekin egindako akordioa berresteko, eta Erromako Comitia Centuriatara bidali zuen. Erromatarrek baldintza horiek arbuiatu eta hamar mandatari izendatu zituzten, Kuantio Lutazio Zerko buru zutela, kontsularen anaia eta bera, K.a. 240an, baldintzak berraztertzeko[35]. Zenbait baldintza gehitu eta Lutaziok onartutako batzuk aldatu zituzten[36]:

  • Kartagok Italiaren eta Siziliaren arteko uharte guztiak utziko ditu, ziur asko Egada uharteak, Eoliar uharteez gain. Horrek esan nahi du erromatarrek onartzen zutela kartagotarren Malta, Pantelleria, Sardinia eta Korsikaren gaineko kontrola.
  • Kartagok zilarrezko 2.200 talentu ordainduko ditu 10 urtean, eta unean, 1.000 talentu; guztira 3.200 talentu gerrako erreparazio gisa.
  • Kartagok preso puniko guztien erreskate ordainduko du, eta erromatar preso guztiak askatuko ditu erreskaterik gabe[37].
  • Kartagotar gerraontziak debekatuta daude Italiako itsasertzean edo euren aliatuenetan nabigatzea[34].
  • Ez batak batak ez besteak ez diote elkarri eraso egingo ezta aliantza aldatu ere, eurekin zuzenean hitz eginez edo barne arazoetan oztopoak sartuz. Ez alde batek ez besteak ez dituzte soldaduak erreklutatuko, zergak bildu edo gainerako botereen lurretan eraikin publikoak eraikiko[38].

Polibiok azken baldintza bat gehitu zuen: Sirakusari gerra ez egitea. Baliteke Hamilkar Barkak azken klausula hau onartzea hasierako baldintzekin batera, itun hau Kartagorentzat onuragarriagoak zelako, baina Erromak beste baldintza gogorrago batzuk jarri zituen. Hamilkar Barkak Drepano eta Erixeko soldadu kartagotarrak Lilibeon bildu ondoren, bere agindua bukatutzat eman zuen[39] eta Kartagora itzuli zen, bizitza pribatura erretiratzeko. Aurretiaz, Giskoni eta Kartagoko gobernuari bere soldaduak ordaintzeko agindua eman zien. Haren martxak etsipenean murgildu zituen Sizilian abandonatutako soldaduak.

Su-etenik gabeko gerra aldatu

Armada gaindua ez izatean, arazo bat sortu zen Kartagorentzat. Porrot erabakigarria jasan izan balu, bajak eta presoak gutxitu egingo ziren, eta Kartagok aitzakia bat izango zuen ezer ez ordaintzeko. Baina orain 20.000 soldaduko armadak ordainketa osoa jaso behar zuen. Giskonek zentzuz bidali zituen tropak Kartagora talde txikitan[40], gobernuak arazorik gabe ordaindu ahal izateko. Hala ere, kartagotar agintariek itxaron zuten armada osoa Kartagon bildu arte, K.a. 241ko udan. Populazio punikoaren tentsioa handitzen joan ahala, kartagotar agintariek Hamilkar Siccara bidali zuten. Asmoa zen bildutako armada osoari erregutzea soldata guztia barka zezala, Kartagoko finantzaren egoera oso larria zelako[41]. Hamilkarren soldadu ohiek[oh 2] matxinada irekia piztu zuten Hannon Handia ez ordaitzea inposatzen saiatu zenean, Kartagora abiatu ziren eta Tunisen kanpatu zuten. Soldaduek, haserre, Hamilkar arbitro gisa onartzeari uko egin zioten, Siziliako armadari laguntzeari uko egin ziolako eta Erromarekin ituna formalizatu bezain laster Kartagora erretiratu zelako. Une horretan, Kartagok haien eskaera guztiak onartu zituen arren, gauzak okertu ziren eta Mertzenarioen gerra zeritzon gatazka piztu zen. Matxinoei, Spendios eta Matoren agindupean, Afrikako Kartagoko 70.000 mendeko batu zitzaizkien[42]. Ondoren, matxinatuek euren indarrak banatu zituzten, destakamenduak bidaltzeko Utika eta Hipona setiatzera, beste batzuek, bitartean, Kartago kontinentetik moztu zuten, ziurrenik K.a. 241ko neguan edo K.a. 240ko udaberrian.

Hamilkar berriro deituta aldatu

Hannon Handiari armada punikoaren agintea eman zitzaion, kartagotar hiritarrek eta atzerritik errekrutatutako mertzenarioek sortua. Honetaz gain, armadak zalditeria eskuadroiak eta 100 elefante zituen. Hanonek Utikara joan zen K.a. 241eko udaberrian, hiriko setioaren ekipamendua eskuratu zuen baita matxinoen kanpamendua gainditu ere, matxinoak ihesean zebiltzan elefante punikoek kargatu aurretik. Hannonek, libiarren eta numidien aurka borrokatzera ohituta, ez zuen beste arazorik aurreikusi, eta bere armada Utikara eraman zuen. Hala ere, matxinoak berriro elkartu ziren eta tropa punikoen artean diziplina laxoa ikusita, sorpresaz eraso zuten Hannon falta zenean[43], bizirik atera zirenak Utikara eraman zituzten, hornidura guztia harrapatu eta gero.

Hannonek soldaduak armatu zituen, baina bi aldiz huts egin zuen matxinoei baldintza onetan borroka arazteko, eta beste bi aldiz ezin zituen ustekabean harrapatu. Orduan, Kartagoko gobernuak 10.000 soldadu eta 70 elefantez osatutako armada altxatu zuen eta honen agindua Hamilkar Barkari eman zion. Hannonek bere armada Hippo Akraren inguruan jarri zuen, Matoren armada hiria setiatzen ari zela[44].

Makar ibaiko gudua aldatu

Matxinoek Kartagoko mendebaldeko muinoak kontrolatzen zituzten baita Utikako Bagradas ibaiaren gaineko zubi bakarra ere[45]. Hamilkarrek ikusi zuen norabide jakin batetik zetorren haizeak ibaiaren bokalean hondarrezko barra bat estaltzen zuela eta, gauaz baliatuz, armada punikoa Kartagotik irten zen eta ibaia zeharkatu zuen. Hamilkarrek zubia kontrolatzen zuen matxino banda txikiari erasotzea zuen helburu, baina Spendiosek Utika setiatzen ari zen indarra gidatu zuen Hamilkarri aurre egiteko. Kartagoko armada matxarda-mugimendu batean harrapatu zuen, atzera egiten zuela zirudienean eta matxinatuen eraketa desordenatu zenean, Hamilkarrek, maniobra bikainekin, erasotzaileen indarrak garaitu zituen, 8.000 mertzenario hil eta 2.000 gizon harrapatu zituen[46]. Hamilkarrek zubia okupatu zuen eta, ondoren, inguruko eskualdearen gaineko kontrola ezarri zuen. Bizirik zeuden matxinatuen zati batek Utika aldera ihes egin zuen eta beste batzuek, zubi ondoko kanpamentutik kanporatu ondoren, Tunisera ihes egin zuten.

Hamilkar harrapatuta aldatu

 
Mertzenarioen gerra garaiko maniobra nagusiak

Hamilkarrek lortutako garaipenak komunikazioa ireki zuen Utikarekin, eta Hamilkarri aukera eman zion inguruko herriak kartagotarren kontrolpean indarrez edo negoziazioz jartzeko. Ez zuen Utikatik gertu zegoen Hannonekin bat egiteko saiakerarik egin. Bestalde, Spendios errebeldeak indarrak batu zituen, batez ere galiarrez osatutako destakamendu bat indartu zuen Autarito pean, eta Hamilkarren atzetik joan zen hego-ekialderantz zihoan bitartean, baina erne, kartagotar elefanteak eta zalditeria saihesteko eta etsaiak jazartzeko aukera guztietan. Fabiar taktika hauek jarraitu zuten Hamilkarrek haran batean kanpatu zuen arte, ziuraski Neferisetik gertu. Orduan, matxinoek Hamilkarren armada harrapatu zuten. Libiarrek irteera blokeatzen zuten bitartean, Spendios eta bere tropa armada punikotik gertu kanpatuta zeuden, eta numidek Hamilkarren atzeguardia itxi zuten. Hamilkarren armada, kasualitate hutsez salbatu zen, eta Naravas numidar buruzagiak, Hamilkarren hirugarren alabarekin ezkonduko zenak, 2.000 zaldunekin desertatu zuelako. Hamilkar haranetik irten zen, eta, gudu gogor baten ondoren, Spendiosen armada garaitu zuen. Matxinatuen galera 8.000 hildako eta 4.000 harrapatutako izan zen. Hamilkarrek presoei aukera eskaini zien: bere armadan sartzea edo Afrikatik alde egitea, Kartagoren aurka armak inoiz ez hartzeko baldintzarekin. Soldadu berriak matxinoen harrapatutako tresneriarekin armatu zituzten. K.a. 240ko neguan egoera hobetu egin zen Kartagorentzat.

Basakeriak hastea aldatu

Matxinoen buruzagiek Hamilkarrek presoekin izan zuen politika bigunagatik, masa desertzioak sor zitezkeen beldur ziren. Halako gertaera bat ekiditeko, matxinoek Kartagok barkaezinatzat jotzen zuen krudelkeria ekintza bat egin zuten. Autaritok zabaldu zuen Giskon eta beste preso kartagotarrak ihes egiteko asmotan ari zirelako zurrumurrua. Autaritoaren jarreraren aurkako matxinoak harrikatuak izan ziren eta Giskonek eta bere presokideek hil arteko torturak jasan zituzten. Horren ondoren, Autaritok iragarri zuen gauza bera egingo zuela etorkizunean matxinoen eskuetan geratuko ziren preso puniko guztiekin. Horri erantzuteko, Hamilkarrek bere presoak hil zituen eta etorkizuneko matxinatuen aurrean neurri bereko politika iragarri zuen. Horrela, armada matxinatuaren deserziorako edozein aukera amaituko zen eta akordioreik gabeko gerra bat hasi zen.

Arazo hirukoitza eta berpiztea aldatu

Kartagok katastrofe ugari izan zuen K.a. 239an: bere flota eta hornidura-flotilla, Empoiatik hornikuntzak ekartzen zituztenak, ekaitz batek hondoratu zituen; Sardiniako mertzenarioak matxinatu egin ziren eta Utika eta Hippo Akra hirien goarnizio punikoak hil ondoren, matxinoekin aliatu ziren. Kartagok espedizio bat bidali zuen Sardiniara Hannonen agindupean, baina indar horrek haien ofizialak hil zituen eta matxinoekin bat egin zuen. Gainera, Hamilkarrek Hannon Handia gonbidatu zuen indarrak batzeko eta matxinada ahalik eta azkarren amaitzen saiatzeko, baina jeneralak ez ziren elkarlanean aritu.

Egoera goibela aldatu egin zen Sirakusa eta Erroma Kartago laguntzera etorri zirenean. Sirakusak Kartagori zuzendutako hornidura bikoiztu zuen. Erromak merkatari italiarrei matxinatuekin merkataritza egitea debekatu zien bitartean, Kartagorekin merkataritza bultzatu zuen. Egoera arintzeko, preso punikoak erreskaterik gabe askatu zituen eta Kartagori erromatar lurraldeetan mertzenarioak biltzeko baimena eman zion, baita Utikak eta Hiponak erromatarrei gonbidapena luzatu zienean Sardiniako kartagotar eremuak okupatzeko, hauek erabat uko egin zuten ere. Azkenean, Kartagoko senatuak Hamilkar eta Hannonen artean erabakitzerik izan ez zutenean, Herri batzarrak armadaren esku utzi zuten buruzagi nagusia aukeratzea, eta honek Hamilkar Barka agintari bakarra izateko aukeratu zuen[47]. Herri batzarrak Hanibal Paroposekoa, Hamilkar izeneko beste baten semea eta Lehen Gerra Punikoko beteranoa, aukeratu zuen Hamilkarren ordezko gisa.

Kartago blokeatuta aldatu

Kartago estatuaren arazoak konpontzen ari zela, Spendiosek eta Matok hiria lurretik blokeatzea erabaki zuten. Hala ere, matxinoek itsas armadarik ez izatean, Kartagok hornikuntza atera zezakeen itsasotik, beraz, ez zion gose mehatxuari aurre egin. Baina matxinatuak Tunisko kanpamentutik irten eta hiriko harresietara hurbil zitezkeen hiri barruan izua eragiteko[48]. Horren aurrean, Hamilkar matxinatuen hornidura lineak jazartzen hasi zen eta laster matxinoak setio egoeran jarri zituen. Spendiosi eta Matori Zarza izeneko libiar buruzagi baten indarrak batu zitzaizkien, eta Spendiosen menpeko 50.000 armada sendoa Kartagotik urrundu zen[49]. Taktika batzuk erabiliz, geroago Kinto Fabiok ospetsu egingo zituenak Hanibalen aurka, matxinoek Hamilkarren armada jazarri zuten hegoalderantz zihoazen bitartean, eta erne zeuden kartagotar elefanteak eta zalditeria ekiditeko. Zenbait astetako maniobra egin ondoren, Hamilkarrek azkenean 40.000 matxino inguru harrapatzea lortu zuen, hiru aldetik mendiz inguratutako haran batean[50].

Mendilerroko zintzurra aldatu

Bailara honen kokapen zehatza ez da inoiz modu eztabaidaezinean identifikatu. Segur aski, Kartagotik urrun samar zegoen; Hamilkarrek haraneko irteerak blokeatzen zituenean eta matxinoak gosez hil arte itxaroten zuen bitartean, Tunisiako Matoren armadak ez zuen esku hartu, harrapatutako matxinoek bere iritsieraren zain iraun zuten arren. Harrapatutakoek janaria, zamariak eta zalditeria-zaldiak agortu ondoren, kanibalismora jo zuten. Hori dela eta, Spendios, Autarito, Zarzas eta beste zazpi lagunekin Hamilkarraren kanpamentura joan ziren itun bat egitera. Hamilkarrek matxino guztiei jantzi bakar batekin askatasun osoz irteteko aukera eskaini zien, baina hamar pertsona atxilotzeko eskubideari eutsi zion. Matxinoen buruzagiek baldintzak onartu zituztenean, Hamilkarrek matxinoen ordezkaritza atxilotu zuen. Lidergorik gabe eta itunaz ez jabetuta, mertzenarioek traizioa zela uste zuten; libiarrak izan ziren lehenak Hamilkarren posizioak erasotzen[51]. Matxinaturiko armada sarraskitua izan zen, gehienak elefanteak zapaldurik.

Atzerapauso Tunisian aldatu

Ondoren, Hamilkar Matoren armadari aurre egitera joan zen Tunisiara. Bere armada banatu zuen, Hanibalek soldaduen erdia hartu eta, Tunisen iparraldean kanpatu zuen bitartean, Hamilkarrek gaua egin zuen hegoaldean, horrela Matoren armada Tunisian itxi zuen. Hamilkarrek, Mato izutzeko, Spendios eta bahitutako beste matxinoak gurutziltzatu zituen Tunisetik kanpo, baina kontrakoa gertatu zen erretiratu behar zuelako; matxinoek Hanibalen armada diziplina laxo ikusita, ustekabean harrapatu eta garaitu egin zuten. Bizirik atera ziren punikoek ihes egin zuten, haien material guztia harrapatu zuten, baita Hanibal eta hogeita hamar senatari kartagotarr ere[52]. Hamilkar iparraldera erretiratu zen Bagrades ibaiaren bokaletik gertu, Matok hartutako presoak Hamilkarrek matxinatutako buruzagientzat erabilitako gurutze berberetan gurutziltzatu zituen, gero Tunisetik irten eta hegoalderantz joan zen. Une horretan, kartagotar senatuak Hannon berrezarri zuen eta Hamilkarri agindua partekatzera behartu zuen[53]. Jeneral punikoek Matoren armada jarraitu zuten eta maila txikiko hainbat garaipen izan zituzten. Indarrak bildu ondoren, bataila erabakigarri bat eman zuten Leptis Minor herritik gertu. Kartagotarrek armada matxinoa suntsitu zuten eta ondoren, Libiako hiriek Kartagori amore eman zioten. Utika eta Hippo Akra errenditu ez zirenez, Hannon eta Hamilkarrek setiatu egin zituzten, beren errendizioa baldintzapean jaso arte. K.a. 238ko neguan, mertzenarioen matxinada amaitu zen. Hannonek eta Hamilkarrek errepresaliak zabaldu zituzten matxinatuen aldeko numidiar tribuen aurka[54] jeneralek Afrikan zehar lurralde kartagotarra hedatzen zuten bitartean[55]. Kartago Sardinia berreskuratzeko espedizio bat antolatzen hasi zen, Hamilkar zuzendu zuena.

Sardiniaren bortxaketa aldatu

Sardinian kokatutako mertzenario punikoak K.a. 239an matxinatu ziren, Boaster eta kartagotar guztiak setiatu zituzten gotorleku batean. Gotorlekua erori ondoren, defendatzaile guztiak exekutatu zituzten. Sardiniako lurralde puniko guztiak bereganatu zituzten. Kartagok Hannonen agindupean mertzenario indar bat bidali zuen uhartea berreskuratzeko K.a. 239an, baina talde hori ere matxinatu egin zen, eta Hannon eta ofizial kartagotarrak hil ondoren, Sardiniako matxinatuekin bat egin zuen. Matxinatuek Erromari Sardinia bereganatzeko eskatu zioten, baina latinoek muzin egin zioten proposamen horri. Kartagotarrek sardiniarrekin zuten eskuzabaltasunari esker, sardiniarrek mertzenarioak eraso eta kanporatu ahal izan zituzten K.a. 237an. Kanporatutako mertzenarioak Italian errefuxiatu ziren eta berriro Erromari Sardinia bereganatzeko eskatu zioten. Erromak, krisialdian, ohore eta adeitasun egokiarekin tratatu zuen Kartago; preso puniko guztiak erreskaterik gabe askatu zituen, eta lurralde horiek erromatarren domeinurako eskuratu gabe, Utikan eta Sardinian basea zuten mertzenario errebeldeek eskatzen zizkioten arren. Hala ere, Sardinia eta Korsika bereganatu zituen, eta Kartago behartu zuen 1.200 talentu ordaintzera, hasieran uharteei buruzko erromatar erreklamazioaren aurka jarri zelako[56]. Horrek, ziurrenik, kolpe latza eman zion Erromaren eta Kartagoren arteko bake iraunkorrerako edozein aukerari[57], Bigarren Gerra Punikoaren arrazoietako bat zena, baita Hamilkarren ondorengo jarduera militar eta politikoen motibazioa ere[58].

Politika punikoa aldatu

Alderdi aristokratikoa Kartagoko politikan nagusia zen K.a. 248tik. Hannon Handia haiekin lerrokatuta zegoen eta harreman baketsuak izan zituzten Erromarekin, baina ondorioa izan zen itsasoz haraindiko lurraldeak abandonatzea. Hamilkar agintean zebilen bitartean, Siziliako operazioak gutxitu ziren, itsas armada murriztu zen eta Hannon Handiak Afrikan egindako konkistak bultzatu ziren. Azkenean, hauek Lehen Gerra Punikoan Kartagoren azken porrotaren arrazoiak izan ziren. Aristokratek Mertzenarioen gerran agintean zeudenean, behin baino gehiagotan Hanonen posizioa Hamilkarrenaren gainetik jarri zuten. Euren aurkariek, ziurrenik, herriaren laguntza izan zuten, Egada uharteetako porrota gorabehera, gerran jarraitu nahi zutenak[59]: merkataritza-klasea, haren interesak gerrak kaltetu zituenak eta baztertuta gera zitekeen atzerriko esku-hartzerik gabe; itsas armadaren hondamenak eta merkataritza etenak onartzen ez zituen jendeak[60]; Hasdrubal Ederra liderraren jarraitzaileak; azkenean, Hamilkar, haserre zegoena Sizilia azkarregi entregatu zutelako, bera inoiz gaindituta izan gabe, alderdi honetaz fida zitekeen. Une horretako ez dago Kartagoko jarduera politikoaren agiririk. Lehengo Gerra Punikoan izandako porrotaren ondorioz, mertzenarioen tropen kudeaketa txarra zela-eta, eta, azkenean, Sardiniako arazoaren ondorioz, ahuldu egin zen aristokraten nagusitasun politikoa. Beren posizioa berreskuratzeko ahaleginean, errudun bat aurkitu zuten: Hamilkar Barka.

Hamilkar nagusia Kartagon aldatu

Kartagotar aristokraziak Hamilkar Barkari leporatu zion Mertzenarioen gerra eragin izanaz, bere soldaduei, batez ere zeltei, promesa irrealak egin zizkielako Sizilian agintzen zuenean[61]. Agian, hau K.a. 241. urtean gertatu zen, baina litekeena da K.a. 237. urtean izatea[62]. Hamilkarrek jendearen artean izan zuen eraginari esker eta oposizioko alderdiaren bermeagatik saihestu zuen epaituta izatea. Gainera, Hamilkar Hasdrubal Ederrarekin[63] (bere suhia izango zenarekin) aliatu zen Hannon Handiak zuzentzen zuen alderdi aristokratikoaren boterea mugatzeko[64], baita auzipetzeekiko immunitatea lortzeko ere. Hamilkarren fakzioak nahiko indarra lortu zuen, ia Kartagoko botere gorena, Hamilkarrek planak ezartzeko modukoa. Jeneral honen hasierako lehentasuna gerrako kalte-ordaina aldiro ordaintzea zen, beraz, erromatarrei aitzakiarik ez emateko kartagotar arazoetan esku hartzeko. Bigarrena izan zen Kartagoren prestakuntza estrategia ezartzea Erromarekin gerta zitekeen gatazkarako[65], edo Kartagori aukera ematea edozein erasoren aurrean bere burua defendatzeko[66].

Operazioak Afrikako iparraldean aldatu

Hamilkarrek Kartagoko Senatuaren baimena lortu zuen armada berri bat kontratatzeko eta trebatzeko; izan ere, berehalako helburua Afrikako Kartagoko domeinua ziurtatzea zen. Hannon Handiaren Bake-alderdiaren helburuarekin bat zetorrenez, seguruenik ez zen oposizio seriorik eskaini. Armadarako entrenamendua Numidiako zigor-eraso batzuekin lortu ondoren, Hamilkarren armada mendebalderantz joan zen, Herkulesen Zutabeetara. Hasdrubal Ederrak agindu zuen[67] itsasertzera hornidurak eta elefanteak kostaldean zehar, armadaren erritmoari eutsiz.

Hamilkarrek, bere ardurapean eta kartagotarren gobernuaren baimenik gabe[68], armada Gadesera eraman zuen, Hispanian espedizio bat hasteko (K.a. 236), non inperio berri bat lortzea espero baitzuen, Sizilia eta Sardiniako galerak Kartagori konpentsatzeko. Iberiak, gainera, erromatarren aurkako etorkizuneko gatazken oinarri gisa balioko luke, Kartagotik interferentzia politikotik independenteak izateko, eta kanpainek Hamilkar Barkaren ospea hobetuko lukete[69]. Hamilkarrek Kartagon izan zuen indargune politikoa nahiko izan zitekeen Kartagoko bere iberiar negozioaren aurkako oposizioa itotzeko[70], edo, agian, oposizio gogorra izan zuen, baina bere iberiar kanpainetako harrapakina erabili zuen eskuak libre izateko. Nolanahi ere, Hamilkarrek etenik gabe agindu zuen Iberian, bertan egon zen bitartean.

Barzidak Iberian aldatu

 
Hasdrubal Barka (K.a. 245–207) irudikatzen duen kartagoko txanpona, Hanibalen anaia gaztea (K.a. 247–1882) diadema bat daramala

Hamilkarren armadak Gibraltarreko itsasartea gurutzatu zuen Iberiara mendebaldeko Afrikatik[71] edo, Afrikako jarduerak egin ondoren eta Kartagora itzuli ostean, Afrikako kostaldean zehar Gadeseraino nabigatu zuen[72].Hasdrubal Ederra eta Hanibal (orduan bederatzi urteko umea) Hamilkarrekin zeuden; ez dago jakiterik nor zen Hamilkarraren jarraitzaileen burua Kartagon, Hamilkar eta Hasdrubal ez zeudenean. Kartagotik abiatu baino lehen, Hamilkarrek sakrifizioak egin zituen aldeko iragarpenak lortzeko eta Hanibalek zin egin zuen ez zela inoiz Erromaren Laguna izango eta erromatarren aurrean borondate onik ez duela inoiz erakutsiko[73]. Hainbat historialari modernok interpretatu dute Hanibalek Erromaren bizi osorako etsai izatearen zina, mendeku bihurtu zela[74][75][76][77], beste batzuek diote, ostera, interpretazio hori distortsio bat dela[78][79][80].

Egoera politikoa Iberiar penintsulan aldatu

Hamilkar ziurrenik Gadesen lehorreratu zen K.a. 237ko udan. Kartagok iraganean Iberian izandako lurraldearen kontrol zuzena gorabehera[81], garai horretan agintea galduta zuen batez ere, Hamilkar Iberiar kartagotarraren autoritatea berrezartzen ari zelako[82]. Feniziar koloniak Iberiar penintsulako hego-mendebaldeko kostalde atlantiko eta mediterraneoan zehar hedatuta zeuden, nolabaiteko kontrola izanik beren inguru hurbilenetan, baina merkataritza-harremanak besterik ez zituzten, zuzeneko kontrolik gabe Iberiako tribuen gainean[83]. Tribu iberiarrak eta zeltiberiarrak ez zeuden lidergo bateratuaren menpean, haien artean gerretan baino, nahiz eta batzuek Greziako eta Kartagoko eragin kultural desberdinak xurgatu.

Antzinako arerioak: punikoak eta fozeoak aldatu

Kartagok ezin zuen ekidin Fozeako greziarrek Massalia ezartzea[84]. K.a. 600. urtean sortutako aurkari hau Galian merkataritza kontrolatzera eta Katalunian koloniak landatzera iritsi zen, baita Mainken, Malagaren ondoan[85], hiru kolonia, Sukro bokalean, eta Alalia Korsikan ere. Greziar pirateriak behartu zuen Kartago etruskoekin elkartzera greziarrak Korsikatik kanporatzeko eta Iberiako Mainke kolonia suntsitzeko. Kristo aurreko 490. urterako, Massaliak Kartago garaitu zuen birritan, eta Iberiako Nau lurmuturraren muga adostu zuen[86], Kartagok Gibraltarreko itsasartea atzerriko itsasontzietarako itxi zuen bitartean. Massalia Erromarekin adiskidetu zen urteen poderioz, K.a. 237rako aliatu zuzena izanik, eta lotura hori eskualdeko botere politikaren faktore esanguratsu bat bihurtu zen.

Zilarrezko hornidura ziurtatuz aldatu

Hamilkarren berehalako helburua Sierra Morenako urre eta zilar meategietarako sarbidea ziurtatzea zen, zuzeneko eta zeharkako kontrolaren bidez[87]. Tartessos tribuekin negoziazioak arrakastaz amaitu zituzten, baina Hamilkarrek Turdetaniar edo Turdulo tribuaren etsaitasuna jasan zuen, Sevilla eta Kordoba modernoaren magaletik gertu zeudenak. Iberiarrek, tribu zeltiberiarren laguntza izan zuten, Istolatios eta bere anaia buruzagien agindupean zeudenak. Hamilkarrek konfederatuak garaitzean, buruzagiak eta haien hainbat soldadu hil zituen. Ondoren, preso anitz askatu eta etsaiaren 3.000 bere armadan sartu zituen. Turdetaniarrek amore eman bazuten ere[88], Hamilkarrek 50.000 armada indartsu bati aurre egin zion, Indortes izeneko buruzagi baten agindupean zegoena. Iberiar armadak ihes egin zuen bataila hasi aurretik. Hamilkarrek Indortes setiatu zuen eta errenditu ondoren, torturatu eta gurutziltzatu zuen, baina harrapatutako etsai soldaduetatik 10.000ri etxera joateko baimena eman zien.

Meategien gaineko kontrola ziurtatuta, eta Guadalquivir eta Guadalete ibaien ibilbideak meategira sartzeko aukera eman zuenean, Gades zilarrezko txanponak egiten hasi zen K.a. 237. urtetik aurrera. Kartagotarrek meatze ustiapenen kontrola hartu eta teknologia berriak sartu zituzten agian produkzioa handitzeko[89]. Hamilkarrek orain bere mertzenarioen armada ordaintzeko bitartekoak zituen eta, gainera, zilarrezko minerala Kartagora bidaltzeko gerraren kalte-ordaina erreparatzen laguntzeko. Hamilkar Iberiatik Hasdrubal Ederra bidali zuen armada batekin Afrikara, K.a. 236an, numidiarren matxinada zapaltzeko. Hasdrubalek matxinoak garaitu zituen, 8.000 hildako eta 2.000 preso hartuta Iberiara itzuli aurretik.

K.a. 235-231 ekialdera zabalduz aldatu

Hamilkarrek, Turdetania menderatu ondoren[90], ekialdera abiatu zen, Gadesetik Nau lurmuturrerantz. Iberiako tribuen erresistentzia gogorra ezagutu zuen, hauen artean bastetano baketsuena, bataila eskaini zutenak. Lau urteko etengabeko kanpainetan, horien xehetasunak ez dira ezagutzen, Hamilkarrek Gades eta Nao lurmuturraren arteko eremua menperatu zuen. Prozesuan, Hamilkarrek iberiar, afrikar, numidiar eta beste mertzenarioen armada profesionala sortu zuen Hasdrubal Ederrak heredatuko zuena eta Hanibalek, geroago, Alpeetan zehar hilezkortasunera zuzenduko zuena. K.a. 231. urterako, Hamilkar Barkak Iberiar lurralde irabaziak finkatu zituen eta Akra Leuke hiria sortu zuen[91][92] K.a. 235. urtean, ustiategi punikoak zaintzeko eta, seguru asko, Massaliako kolonien eremua bereganatu zuen Sukro ibaiaren bokalean[93]. Massalia kezkatuta, bere lurraldeetan aurrera nola egiten zuten ikusita, hedapen hori aipatu zieten erromatarrei, eta hauek gaia ikertzea erabaki zuten.

Erromak begirada bat ematen du aldatu

Hamilkarrek Iberian kanpaina egiten zuen bitartean, Erroma Sardinian, Korsikan eta Ligurian korapilatu zen, bertakoek erresistentzia gogorra egiten baitzuten erromatar okupazioaren aurka. Erromatar eremuetan agintean jarraitu eta zabaltzeko K.a. 236-231 bitartean kanpainak egin ziren. Erromak susmoa zuen Kartagok bertakoei laguntza emango ote zien, eta enbaxadak bidali zituen Kartagora K.a. 236, 235, 233 eta 230. urteetan estatu punikoa salatzeko eta mehatxatzeko. Ustezko pasarte horietatik ez zen ezer atera eta jakintsu batzuek haien benetakotasuna zalantzan jartzen dute. K.a. 231an, Erromako enbaxada batek Hamilkar bisitatu zuen Espainian, bere jarduerei buruz galdetzeko. Hamilkarrek erantzun zion gerrako kalte-ordaina pagatzeko adina harrapakin biltzeko lanean ari zela[94].Erromatarrak erretiratu ziren eta ez zituzten kartagotarrak molestatu Iberiar penintsulan K.a. 226ra arte.

Azken kanpainak (K.a. 231-228) aldatu

Akra Leuke ezarri ondoren, Hamilkar ipar-mendebaldera joaten hasi zen, baina, ez dago bere kanpainen erregistrorik. Hamilkarrek indarrak banatu zituen K.a. 228ko neguan, Hasdrubal Ederra kanpaina berezi batera bidali zuen, Hamilkarrek iberiar hiri bat setiatzen zuen bitartean, bere troparen zatirik handiena Akra Leukeko neguko egoitzetara bidali zuen. Hamilkar semeek, Hanibalek eta Hasdrubalek, laguntzen zuten. Neguan, K.a. 229-228 bitartean, Orison kaudilloak zuzendutako oretaniar matxinoen aurkako liskar batean, bere heriotza goiztiarra Helike inguruan gertatu zen. Helikeren kokapena gatazkatsua da. Tradizionalki, Elxekin (Alacant) identifikatu ohi da, baina Akra Leukeko Hamilkarren basetik gertu kokatuta egon beharko zenez, errefortzuak erraz ateratzeko, ezin da leku hori izan[95]. Beste ustezko tokiak Elche de la Sierra (Albacete)[96][97][98][99], eta Belchite (Zaragoza) izan litezke[99]. Beste interpretazio moderno batzuek oretaniar hiri batean kokatzen duteAipuaren errorea: Ixteko </ref> falta da <ref> etiketarako. Hasdrubal Ederra suhiak Hamilkar ordezkatu zuen.

 
Kartagoko txanponak Hanibal Herkules (hau da, Herakles) irudikatzen du.

Hamilkarren heriotza aldatu

Orison[100], oretaniar tribuko buruzagia, setiatutako herriaren laguntzara etorri zen. Ondoren gertatutakoaren hainbat bertsio daude: Orisonek Hamilkarri laguntza eskaini zion, baina armada punikoa eraso zuen, eta Hamilkar erretiratzen ari zenean, ito egin zen Júcar ibaia zeharkatzean[101]. Beste bertsioaren arabera, Oretaniarrek idiek gidatutako gurdiak kartagotar posiziora bidali zituzten, ondoren su eman eta sortutako nahasian Hamilkar hil zen[102]. Azken bertsioaren ustez, Hamilkarrek hitz egiteko eskaintza onartu zuen, eta gero etsaiak norabide bakar batera zuzendu zuen, Hanibalek eta Hasdrubal Barkak kontrako norabidean ihes egiten zuten bitartean. Apianoren arabera, Hamilkar bere zalditik erori eta ibai batean ito egin zen[103], baina Polibiok dio Iberiako toki ezezagun batean borrokan erori zela, izenik gabeko tribu baten aurka[104]. Zortzi urtean Hamilkarrek Hispaniako lurralde zabala lortu zuen armen eta diplomaziaren bidez, baina bere heriotza goiztiarrak (K.a. 228) Kartagori erabateko konkista ukatu zion.

Kondairak dio Barzinoko portua sortu zuela (izena Barka familiatik eratorria), gero Erromatar Inperioak erabilitakoa eta gaur egun Bartzelona hiria dena[105]. Barzida familiaren izena eta hiri modernoaren arteko antzekotasunak gorabehera, Bartzelona izenaren jatorria Barkeno iberikoa dela onartu ohi da[106].

Familia aldatu

Artikulu nagusia: Barzidak Hamilkarrek gutxienez hiru alaba eta hiru seme izan zituen. Bere lehen alaba Bomilkarrekin ezkonduta zegoen, Kartagoko sufete zena, eta baliteke flota punikoa agintzea Bigarren Gerra Punikoan. Bere biloba, Hannon, Hanibal semearen armadako komandante garrantzitsua izan zen.

Bigarren alaba Hasdrubal Ederraren emaztea zen. Bere hirugarren alaba Naravas aliatu berbererekin ezkondu zen[107], buruzagi numidiar batekin, bere defekzioak Hamilkar eta bere armada salbatu baitzituen Mertzenarioen gerran. Hamilkarrek hiru seme izan zituen, Hanibal, Hasdrubal eta Magon Barka, guztiek karrera militarra nabarmena zuten. Izenik gabeko laugarren semea aipatzen da maiz, baina xehetasunak falta dira.

Hamilkarren ondarea: estrategia handia aldatu

Hamilkar bere garaiko kartagotarren gainetik nabarmendu zen trebetasun militar eta diplomatikoengatik baita bere abertzaletasunaren irmotasunagatik ere; ezaugarri horietan bakarrik Hanibal semea hobe zen, agian Erromarekiko mesfidantza sakonez murgilduta eta gatazkaren ondorengo izateko trebatu zuelako. Historialari batek esan zuen Hamilkar Hanibalen aita izan ez balitz, Hamilkarren Siziliako fronteak arreta gutxi jasoko zukeela[108]. Hamilkar Lehen Gerra Punikoko komandanterik onena dela uste da eta, gizonezko gisa, Katonek Hamilkar jarri zuen buruzagi gehienen gainetik, erromatar gehienak barne[109]. Mertzenarioen eta inguruko Afrikako herrien artean izandako eragin pertsonalaren poderioz, estrategia hobea erabili zuen, baina zorte pixka bat falta zitzaion, baita Hannon Handiaren eskutik lankidetza gogotsuagoa ere. Hori guztia kontuan hartuz, Hamilkar gai izan zen K.a. 237ko matxinada zapaltzeko, bi aldeetatik, ankerkeriaz jositako gerraren erdian[110].

Erromaren etsaia aldatu

Erromak Kartagori eman zizkion termino arinenak Lehen Gerra Punikoaren ondoren, eta Erromak mertzenarioen gerran izandako adiskidetasunak bi potentzien arteko bakealdi luzea egiteko aukera plantea zezakeen, baina Sardinia bahitzeak edozein baketarako benetako aukera suntsitu zuen. Polibioren arabera, Bigarren Gerra Punikoaren arrazoiak honako hauek izan ziren:

  • Hamilkarrek uste zuen Kartagok Sizilian goizegi amore eman zuela Lehenengo Gerra Punikoan. Hamilkar garaitu gabe zegoen bakea sinatzera behartu ziotenean. Ondorengo Mertzenarioen gerrak erakutsi zuen Kartago ahalegin militar gehiago egiteko gai zela.
  • Erromatarrek Sardinian eta gero Korsikan okupatzeak adierazi nahi zuen erromatarren fidagarritasun eskasa zuela eta botereen arteko itunak ez zirela kontuan hartzen. Hau zen Bigarren Gerra Punikoaren bigarren kausarik garrantzitsuena[58]. Honek erresumina piztu zuen herritar puniko askoren artean, eta Kartago, haren ahulezia zela-eta, ez zen gai izan Erromari aurre egiteko.
  • Hamilkarren eta bere Iberiako familiaren arrakastak Kartagoko finantzak berreraikitzea eta armada iraunkor bat sortzea ahalbidetu zuen, Kartagori baliabideak emanez Erromari aurre egiteko.

Horregatik eta Hanibalen zinagatik, historialari batzuek ondorioztatu dute Hamilkarren Mertzenarioen gerraren ondorengo jarduerak Erromarekiko gerra bat prestatzea izango zela, bere semeak oinordetzan hartu zuena. Beste batzuek, berriz, iradoki dute Hamilkarrek Italia inbaditzeko estrategia asmatu zuela, Alpeak zeharkatuz, baita Hanibalen borroka taktikak ere[108]. Erreferentzia gurutzatuen erregistro punikoak izan gabe, hau suposizio hutsa baino ez da.

Hamilkar literaturan aldatu

Oharrak aldatu

  1. ↑ Monte Pellegrino, Palermotik iparraldera edo Castellacio mendia, Palermotik 11 kilometro ipar-mendebaldera
  2. ↑ Ordura arte, bakarrik beren jeneralaren ospeagatik eta soldata baten promesagatik mantentzen zen mertzenarioek gaineko agintea

Erreferentziak aldatu

  1. ↑ a b GEUS (1994), s.v. Hamilcar.
  2. ↑ HUSS (1985): 565 or.
  3. ↑ LANZEL, S.: Hannibal, 6 or.
  4. ↑ BATH, Tony: Hannibal's Campaigns, 18 or. ISBN 0-88029-817-0
  5. ↑ LANCEL, Serge: Hannibal, 8 or., ISBN 0-631-21848-3
  6. ↑ Apiano: Hispania 4.
  7. ↑ Diodoro Sikulo: 24.10, Polibio: 1.73.1, 1.72.3
  8. ↑ BAGNALL, Nigel: The Punic Wars, 92-94 or., ISBN 0-312-34214-4
  9. ↑ a b Polibio: 1.59.9
  10. ↑ LAZENBY, J. F.: First Punic War, 144 or.
  11. ↑ MILES, Richard: Carthage Must be Destroyed, 193 or., ISBN 978-0-141-01809-6
  12. ↑ BAKER, G.P.: Hannibal, 54 or. ISBN 0-312-34214-4
  13. ↑ Polibio: 1. 56. 2
  14. ↑ a b Zonaras 8.16
  15. ↑ LAZENBY, John .F.: First Punic War, 145 or.
  16. ↑ LAZENBY, John .F.: ’First Punic War’, 146 or.
  17. ↑ Polibio: 1.56.3
  18. ↑ LAZENBY, John .F.: First Punic War, 147 or. ISBN 1-85728-136-5
  19. ↑ Diodoro Sikulo: 24.10
  20. ↑ Polibio: 1.56.9–10
  21. ↑ a b Diodorus Siculus 24.8
  22. ↑ LAZENBY, John .F.: First Punic War, 148 or. ISBN 1-85728-136-5
  23. ↑ Polibio: 1.58.2
  24. ↑ Polibio: 1. 58. 3.
  25. ↑ Diodoro Sikulo: 24.9.1–3
  26. ↑ LAZENBY, J. F.: The First Punic War, 149 or. ISBN 0-312-34214-4
  27. ↑ Polibio: 2.7.6–11, Zonaras: 8.16
  28. ↑ Polibio: 1.59.9–10
  29. ↑ Polibio: 1.59.9–12
  30. ↑ LAZENBY, John. F.: The First Punic War, 157 or.
  31. ↑ Polibio: 1.62.8–9
  32. ↑ Diodoro Sikulo: 24.13; Kornelio Nepote: Hamilcar, 1.5
  33. ↑ Polibio: 1.20.6–14
  34. ↑ a b Zonaras 8.17
  35. ↑ Valerio Maximo 1.3.1
  36. ↑ Polibio: 1.63.3
  37. ↑ Eutropio: 2.27.4
  38. ↑ Polibio: 3.27.2–3
  39. ↑ Polibiio: 1.66.1, 68.12; Zonaras: 8.17
  40. ↑ Polibio: 1.66.2–4
  41. ↑ Polibio: 1.66.5
  42. ↑ Polibio: 1.70.7–9
  43. ↑ Polibio: 1.74.9
  44. ↑ Polibio: 1.73.1, 75.2
  45. ↑ Polibio: 1.75.5
  46. ↑ Polibio: 1.76. 4,5
  47. ↑ Polibio: 1.82.5
  48. ↑ Polibio: 1.73.7
  49. ↑ Polibio: 1.84.3
  50. ↑ Polibio: 1.85.7
  51. ↑ Polibio: 1.85.6
  52. ↑ Polibio: 1.86.7
  53. ↑ Polibio: 1.87.3
  54. ↑ Diodoro Sikulo: 24. 33
  55. ↑ Kornelio Nepote: Hamilkar 2.5.
  56. ↑ GOLDSWORTHY, Adrian: The Fall of Carthage, 135, 136 or. ISBN 1-85728-136-5
  57. ↑ LAZENBY, J. F.: The First Punic War, 175 or,
  58. ↑ a b Polibio: 3.10.4
  59. ↑ Polibio: 1.61.1
  60. ↑ BAGNALL, Nigel: The Punic Wars, 125 or.
  61. ↑ Apiano: Iberia, 4
  62. ↑ LANZEL, Serge: Hanibal, 28 or.
  63. ↑ Kornelio Nepote: Hamilkar III.2
  64. ↑ Livio 21.3.1.4
  65. ↑ BAGNALL, Nigel: The Punic Wars, 142 or.
  66. ↑ GOLDSWORTHY, Adrian: The Fall of Carthage 184 or.
  67. ↑ Plibio: 2.1.9
  68. ↑ Apiano: Hamilcar 7.2, 6.5; Zonaras 8.17
  69. ↑ MILES, Richard: Carthage Must be Destroyed, 198 or., ISBN 978-0-141-01809-6
  70. ↑ Diodoro Sikulo: 25.10
  71. ↑ Polibio: 2.1.6
  72. ↑ Diodoro Sikulo: 25.10.1
  73. ↑ Polibio 3.11; Livio: 21.1.4
  74. ↑ O’CONNELL, Robert L.: The Ghosts of Cannae, 80 or, ISBN 978-1-4000-6702-2
  75. ↑ CAREY, Brian T,; CAIRNS, John; ALLFREE, Joshua B.: Hannibal's Last Battle, 40 or. ISBN 978-1-59416-075-2
  76. ↑ PREVAS, John: Hannibal Crosses The Alps, 41 or. ISBN 0-306-81070-0
  77. ↑ COTTRELL, Tony: Hannibal's campaigns, 18 or. ISBN 0-88029-817-0
  78. ↑ BATH, Tony: Hannibal's campaigns, 21 or.
  79. ↑ BAKER, G.P.: Hannibal, 70 or., 2. ohar.
  80. ↑ LANZEL, Serge: Hannibal's campaigns, 18 or. ISBN 0-88029-817-0
  81. ↑ Estrabon: V.158
  82. ↑ Aipuaren errorea: Konpondu beharreko erreferentzia kodea dago orri honetan: ez da testurik eman h izeneko erreferentziarako
  83. ↑ LANCEL, Serge: Hannibal, 30, 31or.
  84. ↑ Tuzidides: 1.13.6
  85. ↑ Estrabon: 3.156, 3.159
  86. ↑ Juniano Justino: XLIII.5
  87. ↑ LANZEL, Serge: Hannibal, 35 or.
  88. ↑ Diodoro Sikulo: 25.10.1–2
  89. ↑ MILES, Richard: Carthage Must be Destroyed, 198 or.
  90. ↑ Estrabon: 3.2.14
  91. ↑ ASTIN, A. E. Astin (1989): The Cambridge Ancient History. Cambridge University Press. 23 or. ISBN 978-0-521-23448-1.
  92. ↑ Diodoro Sikulo: 25.10.3
  93. ↑ Livio: 24.14.3–4
  94. ↑ Cassio Dio fr48
  95. ↑ LANZEL, Serge: Hannibal, 37 or.
  96. ↑ LOZANO SANTA, J. (1794): Bastitania y Contestania del Reino de Murcia. Tres vol. Murcia: Manuel Muñiz. D, III, 20.
  97. ↑ ALMAGRO BASCH, M. & GARCÍA Y BELLIDO, A. (1960): España protohistórica: la España de las invasiones célticas y el mundo de las colonizaciones. Madrid: Espasa- Calpe. 369 or.
  98. ↑ CHRISTOL, M. & NONY, D. (1988). De los orígenes de Roma a las invasiones bárbaras. Ediciones AKAL. 55 or.
  99. ↑ a b CORTÉS LÓPEZ, M. (1836): Diccionario geográfico-histórico de la España antigua tarraconense, bética y lusitana, con la correspondencia de sus regiones, ciudades, etc., á las conocidas en nuestros días, 2. liburukia, Imp. real, 1836. 79 or.
  100. ↑ Orison
  101. ↑ Diodoro Sikulo: 25.10.3–4
  102. ↑ Zonaras: 8.19
  103. ↑ Apiano: Iberia, 6.1.5
  104. ↑ Polibio: 2.1.8
  105. ↑ OROS. VII. 143; Miñano, Diccion. I liburukia, 391 orria; Auson. Epist. XXIV. 68, 69, Punica Barcino
  106. ↑ DEITLER, Michael; LOPEZ-RUIZ, Carolina (2009.10.15). Colonial Encounters in Ancient Iberia: Phoenician, Greek, and Indigenous Relations. University of Chicago Press. 75 or. {{ISBN|978-0-226-14848-9}}.
  107. ↑ Polibio: 1.78
  108. ↑ a b GOLDSWORTHY, Adrian: The Fall of Carthage, 95 or. ISBN 0-304-36642-0
  109. ↑ Plutarko: Katon Maior, 8,14
  110. ↑ Polibio: 1.88.7

Bibliografia aldatu

  • CHISHOLM, Hugh, ed. (1911): Hamilcar Barca, Encyclopædia Britannica (11th ed.). Cambridge University Press.
  • BAKER, G. P. (1999): Hannibal, New York: Cooper Square Press. {{ISBN|0-8154-1005-0}}.
  • BATH, Tony (1995): Hannibal's Campaigns. New York: Barnes & Noble Books. {{ISBN|0-88029-817-0}}. or Patrick Stephens, Cambridge, England 1981. {{ISBN|0-85059-492-8}}.
  • BAGNALL, Nigel (2005): The Punic Wars. New York: Thomas Dunne Books/St. Martin's Press. {{ISBN|0-312-34214-4}}.
  • GOLDSWORTHY, Adrian (2003): The Fall of Carthage. London: Cassell. {{ISBN|0-304-36642-0}}.
  • GEUS, Klaus (1994): Prosopographie der Literarisch Bezeugten Karthager, Orientalia Lovaniensia Analecta, Vol. 59, Studia Phoenica, No. 13, Leuven: Peeters, ISBN 9789068316438. (alemanez)
  • HUSS, Werner (1985): Geschichte der Karthager, Munich: C.H. Beck, ISBN 9783406306549. (alemanez)
  • LANCEL, Serge (1999): Hannibal, Wiley-Blackwell. {{ISBN|0-631-21848-3}}.
  • LANCEL, Serge (1997): Carthage A History. Blackwell Publishers. {{ISBN|1-57718-103-4}}.
  • LAZENBY, John Francis (1998): Hannibal's War, Norman: University of Oklahoma Press. {{ISBN|0-8061-3004-0}}.
  • LAZENBY, John Francis (1996): The First Punic War, Stanford: Stanford University Press. {{ISBN|1-85728-136-5}}.
  • WARRY, John (1993): Warfare in The Classical World. Salamander Books Ltd. {{ISBN|1-56619-463-6}}.

Ikus, gainera aldatu

Kanpo estekak aldatu

Wikimedia Commonsen badira fitxategi gehiago, gai hau dutenak: Hamilkar Barka  
"https://eu.wikipedia.org/w/index.php?title=Hamilkar_Barka&oldid=9259740"(e)tik eskuratuta