Aixkol
Aixkola[1] (Lathyrus sativus) Fabaceae familiako landare belarkara eta birakaria da. Asian du jatorria, eta Indian lantzen da duela 4.000 urtetik hona.
| Aixkol | |
|---|---|
 | |
| Sailkapen zientifikoa | |
| Erreinua | Plantae |
| Ordena | Fabales |
| Familia | Fabaceae |
| Leinua | Fabeae |
| Generoa | Lathyrus |
| Espeziea | Lathyrus sativus |
Deskribapena aldatu
50 cm luze izatera hel daiteke. Zurtoinetan hegalak ditu, lore horiak edo zuriak eta leka lauak ditu. Aixkolak proteina asko ditu eta, gainera, lehorteak oso ondo pairatzen ditu.
Erabilera aldatu
Inguru mediterraneoan lantzen da. Indian latirismo gaixotasuna eragiten duen aminoazido toxiko gutxiago duen barietate berri bat lortu dute.[2] Espainian Mantxako gachamigaren osagai tipiko bat da eta Andaluzian irina erabiltzen da arrautzeztatzeko.[3]
Espainiako Independentzia Gerran (1808-1814), aixkolak populazio ugariaren oinarrizko elikagaietako bat izan ziren. Era berean, Gerra Zibilean eta Frankismoan – 1967an debekatu zuten arte –, aixkol-ahia oinarrizko platera izan zen familien elikaduran, eskasiak eraginda. Izan ere, haren ekoizpena eta merkaturatzea frankismoak sustatu zituen.[3]
Neurotoxikotasuna aldatu
Abusuak latirosia edo latirismoa deituriko gaixotasun bat eragin dezake, paralisi muskularraren eragina, pertsonengan arazo neurotoxikoak sortzen dituzten zenbait aminoazido latirogeno direlakoen konposaketaren ondorioz, Gerra Zibilaren osteko gose-garaian Espainiako biztanleek frogatu zuten bezala.[4]
Espainian, 1940 eta 1941ean Ley eta Oliver de la Riva medikuek aixkol-ahi kontsumoaren eta latirismo bezala ezagutzen den gaixotasun neurotoxikoaren arteko harremana ezarri zuten arren, bere debekua ez zen 1967ra arte iritsi, frankismo betean.[3][5]
2010ean, Lathyrus sativus-aren toxikotasuna aztertu zuen Espainiako Batzorde Zientifiko batek «aixkolen kontsumoa noizbehinkakoa baino ezin da izan. Hainbat autorek argitaratutako azterlanen arabera, lathyrus sativus hazietan ODAPen (azido-N-oxalyl-diamino-propionikoa) %0,15etik beherako edukia giza kontsumorako atalase segurutzat jotzen da» esan zuen.[6] Kontsumitzeko debekua 2018ra arte egon zen indarrean.[7]
Taxonomia aldatu
Carolus Linnaeusek 1753an Species Plantarum bere liburuan lathyrus sativus deskribatu zuen.[8]
- Lathyrus asiaticus (Zalkind) Kudr.
- Lathyrus sativas L.
- Lathyrus sativus subsp. asiaticus Zalkind[9]
Erreferentziak aldatu
- ↑ Euskalterm: [Hiztegi terminologikoa] [2003]
- ↑ (Ingelesez) Grass pea, or Lathyrus, presents a fascinating paradox – it is both a lifesaver and a destroyer. .
- ↑ a b c (Gaztelaniaz) «Harina de almorta: un producto prohibido que se vende con trampa» eldiario.es 2018-9-23.
- ↑ (Gaztelaniaz) Azcoytia, Carlos. Historia de la almorta, o el veneno que llegó con el hambre tras la guerra civil española.. in: Historiadores de la cocina. Organización no gubernamental "Grupo Gastronautas"..
- ↑ (Gaztelaniaz) López-Busto, Carlos. (1947). «La almorta y el latirismo» (pdf) Cuadernos de estudios manchegos (1): 37-47. ISSN 0526-2623..
- ↑ (Gaztelaniaz) Informe del Comité Científico de la Agencia Española de Seguridad Alimentaria y Nutrición (AESAN) sobre el consumo humano ocasional de almortas (Lathyrus Sativus). .
- ↑ (Gaztelaniaz) «Regularizada la harina de almortas, base de las gachas manchegas, autorizándose su consumo humano» agroinformacion.com.
- ↑ Lathyrus sativus. in: Tropicos.org. Missouri Botanical Garden..
- ↑ Lathyrus sativus PlantList
Kanpo estekak aldatu
Datuak: Q162093
Multimedia: Lathyrus sativus / Q162093
Espezieak: Lathyrus sativus
