Ablitas
Ablitas[4] Nafarroa Garaiko hegoaldeko muturrean dagoen udalerria da, Euskal Herriko hegoaldekoena. Nafarroako hiriburu Iruñetik 104 kilometro hegoaldera dago, Tuterako merindadean.
2014. urtean 2.549 biztanle zituen.
| Ablitas | |||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
 Nafarroa Garaia, Euskal Herria | |||||||||||
 Ablitasko herrigunea. | |||||||||||
| |||||||||||
 | |||||||||||
| Kokapena | |||||||||||
| Herrialdea |  Euskal Herria | ||||||||||
| Lurraldea | Nafarroa Garaia | ||||||||||
| Merindadea |  Tutera | ||||||||||
| Eskualdea | Erribera | ||||||||||
| Administrazioa | |||||||||||
| Estatua |  Espainia | ||||||||||
| Erkidegoa | Nafarroa | ||||||||||
| Izen ofiziala |  Ablitas | ||||||||||
| Alkatea | Karmelo Arriazu(Na+) | ||||||||||
| Posta kodea | 31523 | ||||||||||
| INE kodea | 31006 | ||||||||||
| Herritarra | ablitastar[1] | ||||||||||
| Geografia | |||||||||||
| Koordenatuak | 41°58′25″N 1°38′19″W / 41.973611111111°N 1.6386111111111°W | ||||||||||
| Azalera | 77,48 km² | ||||||||||
| Garaiera | 387 metro | ||||||||||
| Distantzia | 104 km (Iruñetik) | ||||||||||
| Demografia | |||||||||||
| Biztanleria | 2.610 (2023:  53) | ||||||||||
| |||||||||||
| Dentsitatea | 33,72 biztanle/km² | ||||||||||
| Zahartzea[2] | % 22,42 | ||||||||||
| Ugalkortasuna[2] | ‰ 38,73 | ||||||||||
| Ekonomia | |||||||||||
| Jarduera[2] | % 77,38 (2011) | ||||||||||
| Desberdintasuna[2] | % 0 (2011) | ||||||||||
| Langabezia[2] | % 16,84 (2013) | ||||||||||
| Euskara | |||||||||||
| Euskaldunak[2][3] | % 0,60 (2018:  %-0,31) | ||||||||||
| Datu gehigarriak | |||||||||||
| Webgunea | http://ablitas.es/ | ||||||||||
Izena aldatu
Izenaren ahoskera [aβlitas̺] da.
Geografia aldatu
Ingurune naturala eta klima aldatu
Herriak Ebro ibaiaren sakonuneko udalerri guztien klima bera du, mediterranear epela. Urteko batez besteko tenperatura 14 gradu da, eta prezipitazioak 500 mm inguru. Urteko egun euritsuak 60-70 bitarte dira. Prezipitazioak udaberri eta udazkenean izaten dira ugarien.
Herrigunearen kanpoaldean, itsas mailatik 332 metro gorago, Espainiako Nekazaritza Ministerioaren estazio meteorologikoa dago.[5]
Ikusi edo aldatu grafifa honetako datuak prozesatu gabe.
Aukeratu beheko zatian urte-tarte bat, urte horiek goian xehetasun handiagoz ikusteko.
Ikusi edo aldatu datu gordinak.
Lor aintzira aldatu
Lor aintzira Ablitasko ipar-mendebaldean dago. Ahate eta hegazti espezie ugariren bizileku da.
Historia aldatu
Ablitasen Antzinako Erromako galtzada bat dago.
Ablitas Tuterako errekonkistaren ondorengo herria da, Alfontso I.a Bataiatzaileak emaniko foruaren ondorioz. Erregeak berak Ablitasko meskita Tuterako Andre Maria elizaren eskumenean jarri zuen, baina dena den, Ablitasen, musulman ugari bizi izan zen XV. mendera arte. Musulmanez gain, judu batzuk ere bizi izan ziren kristauen artean.
1137. urtean Aragoiko Erresumak Nafarroakoari eraso zion, eta Antso VI.a Nafarroakoak, erasoari erantzuteko, Azagrako Gonzalo kontseilariaren laguntza izan zuen. Ablitas erregearen jabetza bihurtu zen, eta erresumako hegoaldeko muturreko herria izateagatik, defentsarako gune estrategikoa izan zen 1350. eta 1352. urteetako erasoaldi aragoitarretan. 1405eko urtarrilaren 31n, Karlos III.a erregeak jaurerria berretsi zuen eta Lakarrako Martin Enriquezi eman zion udalerriaren jabetza. 1439an Joan II.ak berriro ere aldarrikatu zuen jaurerria eta inguruko lurren kontrola, herritarrak "lakarraterren" leinuari lotuz.
1652an jaurerria konderri bihurtu zen eta Lakarra familiak herriaren kudeaketa ez ezik, legedia kriminala ezartzeko boterea ere lortu zuten, 1638an. Lakarratarrek alkatea eta bi erregidore edo zinegotzi izendatzeko ahalmena zuten. XIV. mendearen amaieran, Ablitasek harzuri harrobia zeukan, eta bertatik ateratako harriekin Tuterako gazteluaren kapitelak eraiki ziren. Horrez gain, Erriberriko jauregiaren errege irudiak eta beste hainbat elizatako egitura egiteko erabili ziren.
Udalerriak ordaindu beharreko zerga edo petxen kontura Tulebrasko mojen monasterioaren zerbitzua ordaintzen zen, baina Ablitasko jaurerria Lakarra familiari dohaintza moduan emateak arriskuan jarri zuen monasterioaren etorkizuna. Azkenik, Leonor printzesak monasterioak urtero jasoko zuen zuzkidura (hornidura) edo dirua berretsi zuen. XVIII. mendearen amaieran, herria Montijoko kondesak izendaturiko alkateak eta bi zinegotzik zuzentzen zuten.
XIX. mendearen hasieran, garia, garagarra, mahatsa eta oliboa landatzen ziren Ablitasko lurretan. Horrez gain, abeltzaintza eta harzuri eta igeltsu harrobiak zeuden. XIX. mendearen amaieran, Ablitasek 7.000 erregutako landatze lurrak zeuzkan, mende hasieran baino gutxiago.
1936an aerodromo bat eraiki zuten herrian, 1967an Espainiako Aireko Armadak bereganatu zuena.[6]
Demografia aldatu
XX. mendearen lehen erdialdean zehar berezko hazkunde txikia izan zuen Ablitasek. Ondoren, populazioa 2.300 biztanleen inguruan egonkortu zen mende amaierara arte. XXI. mendearen lehen hamarkadan hazkunde esanguratsua izan zuen eta 300 biztanle irabazi zituen herriak.
| Ablitaseko biztanleria |
|---|
 |
2008ko erroldaren arabera, Espainiaz kanpoko 240 etorkin bizi ziren herrian, biztanleriaren %9,76 (Nafarroako Foru Erkidegoko batezbestekoaren azpitik).
Politika aldatu
Udal hauteskundeak aldatu
Ablitasko alkate Luis Maria Sada atera zen 2007ko hauteskundeez geroztik, UPN bere alderdiak udaleko hamaika zinegotzietatik sei lortu zituen eta hortaz gehiengo osoa udalean. Baliogabeko botoak 30 izan ziren (erroldaren %1,94) eta boto zuriak 34 (erroldaren %2,25). Abstentzioa %21,50ekoa izan zen.
2011n Cecilio Antón Ruiz aukeratu zuten alkate; PSNtik aldendutakoek[7] sortutako Ablitaseko Sozialista Independenteak (SIA) zerrendako burua zen. Sei zinegotzi lortu zituen, eta Nafar Herriaren Batasunak bost izan zituen.
2015ean ere Ablitaseko Sozialista Independenteak taldeak gehiengoa eskuratu zuen, zortzi zinegotzirekin. Nafar Herriaren Batasunak hiru lortu zituen. 2019an, berriz, Carmelo Arriazuk (NA+) lortu zuen alkatetza.
Ablitasko udalbatza | |||||
Alderdia |
2015eko maiatzaren 24a | ||||
| Zinegotziak | Boto kopurua | ||||
| Ablitaseko Sozialista Independenteak (SIA) | 8 / 11 |
||||
| Nafar Herriaren Batasuna (UPN) | 3 / 11 |
||||
| Datuen iturria: Hauteskundeen emaitzak interior.es webgunean | |||||
Udaletxea aldatu
Udaletxea 1606an eraiki zen, Torrazako dorretik ekarritako harlanduekin. Gaur egungo egitura 1887an egindako berreraikitze baten ondorio da. Udala alkateak eta hamar zinegotzik osatzen dute.
- HELBIDEA: Kale Nagusia, 78
Azpiegitura eta garraioak aldatu
Alberto Elcarte autobus konpainiak Ablitas Tuterarekin batzen du. Autobus lineak honako ibilbidea egiten du:
Kultura aldatu
Euskara aldatu
Nafarroako Foru Erkidegoko Gobernuak onartutako Euskararen Foru Legearen arabera, Ablitas eremu ez-euskalduneko udalerria da. Horrenbestez, hizkuntza ofizial bakarra gaztelania da. 2001eko erroldan, herritarren % 0,5 ziren euskaldunak.
Jaiak eta ospakizunak aldatu
Herriko jaiak irailaren 7tik irailaren 14ra ospatzen dira Arrosarioko Andre Mariaren omenez. Horrez gain, uztailaren 22an Andre Maria Madalenaren jaiak antolatzen dira, udaletxe zaharraren balkoitik jaurtitako madariekin.
Erriberako beste herri batzuetan bezala, paloteado makil-dantzak dira tipikoak Ablitasen. 20. mendean galdu egin ziren dantza hauek, baina 1996an herritarrek berreskuratu egin zituzten. Besteak beste Paseo eta Baile de Palos izeneko dantzak dira Monteagudoko paloteado batzuk[8].
Ondasun nabarmenak aldatu
Ablitasko Ospitalea aldatu
Ablitasko ospitalea 1300. urtean sortu zen, Udalaren erabakiz. Eraikina mantentzeko, herritarrek emaniko limosnez baliatzen ziren. 1767an diru-bilketa herriko bi zinegotzik egiten zuten, jaiegunetan. 1896. urtean ospitalea udalaren eskuetan geratu zen, eta 1910etik aurrera Kontsolazioko mojen zaintzapean utzi zuten.
Ablitasko gaztelua aldatu
Alfontso I.a Bataiatzailearen konkistaren ondorioz Ablitasko gaztelua eraiki zela uste da. 1276an Oibarko Martin Ruizek Juana erreginari omenaldia egin zion Ablitasko gazteluan eta erreinuko beste bost gotorlekuetan. Lau urte geroago, kanpoko horma berreraikitzeko lanak egin ziren, behera erorita baitzegoen. 1320an Juan Le Chat zen gotorlekuko alkaidea, eta bere karguan 10 liberako soldata jasotzen zuen. 1357an berriro ere, zaharberritze lanari ekin zitzaion, Ribaforadako Beltran gotorlekuko alkaide zelarik.
XVI. mendearen hasieran, Gaztelako erresumaren inbasioaren ondoren, Nafarroako Erresuma zaharreko gazteluen eraistea agindu bazen ere, Ablitasko gaztelua zutik mantendu zen, bai 1516an, bai 1521ean. Gaur egun zilindro itxurako dorrearen hondarrak, harlanduzko hainbat egitura, eta iraganbidearen zati batzuk kontserbatzen dira.
Santa Maria Magdalena eliza aldatu
Santa Maria Magdalena eliza eraikin gotiko-errenazentista da. Aipagarriak dira harlanduzko dorrea eta gaztelubegiak. Jatorrizko egitura Erdi Arokoa den arren, elizaren gaur egungo egitura, XVI. mendetik aurrera egindako handitze eta berrikuntza lanen ondorio da.
XVI. mendearen amaieran, bi zatiko hiru nabe berri gehitu zitzaizkion jatorrizko nabe bakarrari, poligono itxurako aurrealdea eta sakristiarekin batera. Lan hauetan, berriro ere, izardun harlanduak erabili ziren.
Ablistasko kondeen jauregia aldatu
Ablistako kondearen jauregia, XVII. mendean eraiki zen. 1788an, kondearen titulua Montijoko kondearen eskuetara igaro zen. Armagintza liburuan, Ablitasko jaunaren armarria ageri da, sable eta zilarrezko hogeita bat bezanterekin. Konderriko antzinako etxea, Foruen Plazan kontserbatzen da, harrizko dinteldun atea dauka, adreiluzko fatxada, eta arkudun iraganbidea. Fatxadan, koarteldun armarria ageri da.
Baselizak aldatu
Jatorriz Ablitasen hiru baseliza izan ziren, San Migel, Sortzez Garbiaren baseliza, eta San Juan Pedrizena. Gaur egun, San Migel baseliza berria, eta Sortzez Garbiaren baseliza berria gordetzen dira, antzinako eraikinen hondarren gainean eraikiak.
Pedrizko eremua aldatu
Gaur egungo Pedriz eremua, Ablitasen mendean dagoena, Alfontso Batailatzaileak menderatu zuen 1118. urtean, eta 1164.ean Antso Jakintsuak Jerusalemgo Ospitaleari dohaintzan eman zion. Gaur egun, zenbait aztarna ikus daitezke.
Arkeologia aldatu
1925. urtean, arkeologia aztarnategi bat aurkitu zen. Bertan, zenbait txanpon aurkitu ziren Calatayud, Zaragoza, Calahorra, Tarazona eta Huescakoak, iberiar ale batzuk eta erromatar zenbait ere bai, errepublikarrak, eta, batez ere, Augustoren garaikoak
Ablitastar ospetsuak aldatu
- Ezmel Ablitaskoa, XIV. mendeko mailegu-emaile judua.
- Saturnino Bellido (1840-1920), ingeniaria.
- Luis Campoy (1938), politikaria.
- Jana Escribano (1943), telebista aurkezle ohia.
- Enrique Eneritz (1972), futbolari ohia.
- David Soto Ruiz (1992), futbolaria.
- Julen Arellano (1997), futbolaria.
Erreferentziak aldatu
- ↑ Euskaltzaindia. Euskal Onomastikaren Datutegia: Ablitas. .
- ↑ a b c d e f Euskal Herriari Begira. Udalbiltza.
- ↑ Nafarroako Gobernua. (2018). Nafarroako Datu Soziolinguistikoak. Euskarabidea, 50-55 or..
- ↑ Euskaltzaindia. 155. araua: Nafarroako udal izendegia. .
- ↑ Nafarroako Foru Erkidegoko Meteorologi Agentziaren webgunea.
- ↑ (Gaztelaniaz) «Ablitas acoge prácticas del Ejército casi a diario» Gara 2007-10-04.
- ↑ Malestar en las agrupaciones locales del PSN en las que la dirección vetó a los candidatos[Betiko hautsitako esteka], Diario de Noticias, 2011ko maiatzaren 27a.
- ↑ Erriberako paloteadoen topaketa 2015: Ablitas. (Noiz kontsultatua: 2020-05-10).
Kanpo estekak aldatu
| Euskarazko Wikipedian bada atari bat, gai hau duena: Nafarroa |
- (Gaztelaniaz) Ablitasgo udalaren webgunea.
- Ribaforada etorbidearen ikuspegia Google Street View-n.
- (Gaztelaniaz) Ablitasi buruzko informazioa, Nafarroako Foru Erkidegoko Gobernuaren webgunean.
Datuak: Q322437
Multimedia: Ablitas / Q322437
Liburuak: Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Ablitas
